Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 115

[p. 150]

Boekbesprekingen

In de stad en op het land

Van de Maastrichtenaar Hans van de Waarsenburg, die in 1966 debuteerde, verscheen Stadtekend (Amsterdam, De Arbeiderspers). Het is een bundel geschreven in opdracht van de gemeente Eindhoven. In een eerste gedeelte vormen diverse Nederlandse steden, vnl. Eindhoven, het onderwerp. Een kleinere tweede reeks spreekt over Kassel, Tokio, Lissabon, Praag en Berlijn.

De aspecten van de stad en van het stadsleven, waar van de Waarsenburg bij voorkeur blijft bij stilstaan, zijn zeker niet de meest toeristische, de aantrekkelijkste: vrouwen aan de grote schoonmaak, vervuilde straten, luchtverontreiniging, een propvolle stadsbus, enz. Daarnaast ook gedichten waarin herinneringen worden opgeroepen door details uit het stadsbeeld, via associaties en soms met verrassende oversprongen van beschrijving naar emotie of interpretatie. Een poëzie met rijke mogelijkheden. Die mogelijkheden buit Van de Waarsenburg slechts zeer ten dele uit. Al te dikwijls stelt hij zich tevreden met magere grapjes, woordspelingen of stoere banaliteiten. Onder de titel ‘Koude oorlog’:

‘2 mannen van middelbare leeftijd bestrijden bij de afdeling vleeswaren het eigendomsrecht van hun vrouw.’

Geestiger kan het nauwelijks!

Andere verzen worden ontkracht door een gebrek aan persoonlijkheid. Zelfs de oorspronkelijkheid en de virtuoze taalhumor van sommige neo-realisten moet de lezer ontberen. Van de Waarsenburg laboreert aandoenlijk, precies onder het niveau van wat poëzie zou kunnen worden. Een enkele keer verrast hij, b.v. in ‘Aantekeningen van een flatbewoner, 1’. Na een beschrijving van de collectieve morgendijle optocht ‘naar de bronnen van / welvaart en dagelijkse stenen / broden’, de vraag: ‘ben ik het, die daar lopen?’

Ook over de stad handelt de afdeling ‘Gent, een rondleiding’ in de jongste bundel van Daniel van Ryssel (Ook een zomer, Gent, Yang Poëzie Reeks, nr. 1, 1969). Is de visie hier wel origineler, het poëtisch resultaat ervan blijft toch eerder matig. Ook Van Ryssel zoekt het vooral in woordspelingen, verschuivingen van het ene, geobsedeerde realiteitsbeeld naar het andere, speels gefantaseerde. Dezelfde neo-realistische technieken vinden we ook in de andere afdelingen van de bundel terug. De bedoeling is ongetwijfeld om via contrasten, ongewone gezichtshoeken, en in het beste geval via woordassociaties en taalcreativiteit de blik op de alledaagse, cliché gewor-

[p. 151]

den realiteit te vernieuwen. Het is trouwens precies om de herwaardering van de realiteit dat het allemaal te doen is. De dichter wil zeer bewust breken met een traditie die de dingen in het gedicht slechts opnam als symbolen of als projecties van het individuele innerlijk van de dichter.

Dergelijke poëzie heet nu ‘ontaard in een steriel individualisme’. Wil men dat euvel vermijden, dan moet men zijn heil zoeken in een noteren van wat zich buiten het ik afspeelt, in het beschrijven en zo onpersoonlijk mogelijk registreren van de realiteit. De dichter is het oog, zelfs niet de bril, die de waargenomen dingen kleurt:

‘louter een blauwe hemel
en een groene weide
een witte doelpaal
en een zwartomrande wolk

of zou een blauwe hemel
en een groene weide
een witte doelpaal
en een zwartomrande wolk

niet louter een blauwe hemel
en een groene weide
een witte doelpaal
en een zwartomrande wolk mogen zijn.’

Door dergelijke uitspraak sluit Van Ryssel direkt aan bij de produktie van Barbarber. Daar schreef immers Karel Schippers:

‘Eindelijk buiten
Water is water
Riet is riet
Een eend lijkt op een eend.
Maar nu begint mijn vader (62) weer.

Hij noemt waterhoentjes strijkbouten
en vindt dat de maan
ondergaat
als
de
zon.’

De grote moeilijkheid met dit soort poëzie is, dat de expliciet afwezige subjectiviteit van de dichter impliciet (zij het slechts via de uit de werkelijkheid gemaakte selectie) zo sterk moet aanwezig blijven, dat de schijnbare imitatie van de dingen toch schepping, en zodoende kunst wordt. Dat is jammer genoeg niet het geval in de cycli: ‘Pubers’, ‘Gent’, ‘Stillevens’. Beter lijken mij daarom ‘Ik gij hij wij jullie zij’ en vooral ‘Natures mortes vivantes’, precies de reeks waarin sfeerschepping en expressie van liefdesemoties de neutrale descriptie en de grapjasserij overheersen.

Typisch voor deze gerichtheid is ook de bijzondere interesse voor schilders als Raoul de Keyser (die de omslag ontwierp) en Lucassen, of de keuze van een motto als dit citaat van George Segal: ‘I don't want to report the world as a reflection of my own bloodvessels’.

Daarmee zijn we al beland in de derde bundel uit de reeks: Een konsumptief landschap van Roland Jooris. (Gent, Yang Poëzie Reeks, nr. 4, 1969).

Hoe schrijft Jooris?

‘Met verschijnselen o.a.
een machine, bouw ik een
gedicht...’

Hoe vooruitstrevend en fier deze uit-

[p. 152]

spraak in de mond van de dichter ook moge klinken, toch doet hij in feite hetzelfde als de slechtste dichters van vóór Vijftig. Ook zij waren vergeten dat een gedicht in de eerste plaats geschreven wordt met woorden, niet met ideeën of gevoelens, maar evenmin met ‘nevenverschijnselen’. Alle drie, Van de Waarsenburg, Van Ryssel en Jooris schrijven een dichtkunst die zichzelf als dichtkunst negeert doordat zij de eerste regel van alle poëzie vergeten, nl. dat het werkelijke onderwerp van het gedicht pas ontstaat door een creatief gebruik van het taalmedium. Poëzie spreekt iets, zij spreekt niet over iets.

Waar andere dichters vaak mislukken door gebrek aan talent of aan poëtische ascese, daar mislukken zij uit principe, uit keuze. (Tenzij deze keuze slechts een dieperliggende onmacht zou camoufleren.) Het is dan ook duidelijk dat een auteur als Roland Jooris precies daar op zijn best is, waar hij zijn al te smalle principes vergeet en zijn ware dichterlijke aard toont door zich te laten inspireren door het woord, dat fascineert, leidt en onthult, of waar hij de werkelijkheid, de ready-made door het woord meer doet zijn dan louter ding:

‘Want zie
ook al blijft mijn gegeven
een fietswiel
ergens vibreert er leven
omheen.’

In enkele gedichten, vnl. in ‘Beervelde’, een descriptief gedicht bij de schilderingen in de keldergangen van het kasteel te Beervelde, slaagt Jooris daarin. Wil hij zich blijven concentreren op revelatie van poëtische verbanden, dan geef ik hem van de drie besproken auteurs de meeste kansen om ooit een verrassend knappe poëzie te schrijven.

Hugo Brems

Een dwerg op lemen voeten

Graniet op gele voeten (Eigen beheer, Voorschoten, 1969) heet het bundeltje ‘moments musicaux en songs in verzen’ gepleegd door Martin Boot.

Hoe goed en vooruitstrevend de bedoelingen van de dichter ook mogen geweest zijn, uiterst zelden hebben deze ‘verzen’ mij aangesproken, laat staan een poëtisch ‘Einfühlen’ opgewekt.

Spitsvondigheden van het type ‘laten we met mussen / bed min tonnen’ lijken mij eerder ridicuul dan poëtisch, verzen als ‘de ongebroekte vrouw vliegt langs’ getuigen van een boertige platvloersheid die heel wat gedichten in dit groene boekje kenmerkt.

Tekenend voor deze poëzie is de m.i. zinloze expansie van het min of meer geslaagde, min of meer originele vers tot een a-poëtisch geheel, tot een brok artificiele, soms pseudo-diepzinnige kolderlyriek, ritmisch onbestaand, thematisch verkracht door o zo bonte taalcapriolen.

Creatie door gecontroleerde associatie is mij lief, als ze echter op zulke manier tot stand komt, kan ik alleen glimlachend het hoofd schudden.

Misschien is de boot nu wel aan.

Gust Faes

[p. 153]

Mooi en zonder vlekken

Zo is de poëzie van Walter Verbesselt (gebundeld in Onderhuids, Eigen beheer). Alles in deze gedichten is gepolijst, met zorg geformuleerd, strak en zonder ongecontroleerde impulsieve uitwassen. Dat impliceert dat zowel qua stijl als qua thema elk extreem vermeden wordt. Niet de geweldige, wel de genuanceerde gevoelens worden verwoord. Niet de passies komen aan bod, wel de stemmingen; niet de visionaire profetie, wel de verstilde herinnering. Zo krijgt deze poëzie al dadelijk een intiem menselijke, vertrouwen wekkende toon. Die vertrouwdheid met wat we als lezer onder ogen krijgen, gaat nochtans soms al te ver, zo ver dat we er ons van bewust worden dat de dichter in een al te gemakkelijke en al te gepolijste clichétaal vervalt: ‘het orgel der zon’, ‘langs de wand van twijfel / kruipt een lied van pijn en hoop’, ‘mijn woord wordt een langzame wonde’ e.d. We hebben het allemaal al zo vaak gehoord. Hetzelfde euvel ontsiert af en toe de beeldspraak, die dan al gauw de indruk van een systeem wekt. Constructies als ‘het stoere weefgetouw van je zwijgen’, ‘de koele tempel van je waarheid’, ‘de rotswand van de tijd’ e.d. overwoekeren de bundel en boeten door de herhaling en door hun zeer expliciet vergelijkend karakter veel van hun expressiviteit in. Het verloopt allemaal zo zachtjes en netjes, dat er vrijwel geen weerhaken meer in deze vorm verborgen zitten, die de lezer doen opschrikken, hem weerhouden.

Dit wil geen veroordeling zijn, slechts een waarschuwing. Op andere plaatsen immers slaagt Verbesselt erin de taal terug te activeren zo bijv. in een technisch zeer knap vers als:

‘soms krast de koolstift van een kraai
een kreet in de projectie stilte,’

waarin de dubbelzinnigheid van de woorden zeer evocatief werkt. Opmerkelijk goed zijn ook fragmenten uit de cyclus ‘Mil Antonis painting’ waarin de essentie van het plastische kunstwerk gevat in woorden wordt vertaald, zoals o.m. in:

‘waar vormen rusten
in de adem der kleur.’

Tot slot wil ik nog een gedicht citeren, m.i. het beste uit de bundel, omdat eenvoud, helderheid en vlekkeloosheid er gepaard gaan met behoud van het mysterie en met de verrassing van het nieuwe:

‘dit ogenblik
aan weerszijden van tijd en poëzie
keert zich als een herfstblad
naar een schuchter woord.’

Walter Verbesselt kan in de toekomst, indien hij strenge zelfkritiek gaat uitoefenen, enkele opmerkelijk gave gedichten publiceren.

Hugo Brems