Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 619]

Kroniek
Marcel Janssens
Opstaan op zaterdag

De roman Opstaan op zaterdag door Jan Gerhard Toonder, uitgegeven als Literaire Reuzenpocket 172 door De Bezige Bij (Amsterdam, 1966, 154 blz.), had mij wellicht méér aangesproken, indien ik niet korte tijd ervoor De heilsleer van juffrouw François door B. Roest Crollius gelezen had. Wat de essentie betreft, lijkt Opstaan op zaterdag immers een doublure van Crollius' Heilsleer, zowel naar inhoud als naar uitwerking. Ik neem aan dat de romans volkomen onafhankelijk van elkaar ontstaan zijn, maar dit neemt niet weg dat ik tijdens de lectuur van Toonders roman door vele parallellen voortdurend verwezen werd naar de fantastische allegorie van zijn landgenoot. Ook bij Toonder gaat het om een groep mensen die samenwonen in een niet duidelijk bepaalde inrichting die voor hen zowel pension als kazerne, strafkolonie en gevangenis blijkt te zijn. Het leven verloopt er ‘binnen de aard der dingen’. Alles werd er door onverbiddelijke Voorschriften buiten hun wil om geregeld door alvermogende en meedogenloos straffende machten, nl. onzichtbare Heren die hun macht delegeerden aan een stel toezichters van verschillende hiërarchische rang. Bij Roest Crollius waren de dagen der verknechting in zijn spookpension aan zee van minuut tot minuut uitgestippeld door de ‘heilsleer’ van de onzichtbare juffrouw François die als een soort karikatuur van de christelijke voorzienigheidsgedachte de vrije wil van haar slaafse onderhorigen had uitgeschakeld. In beide romans waken een stel Kafkaiaanse beulen met wreedaardige stiptheid over de naleving der Wetten. Bij Toonder zijn dat Toezichters, Prediakenen en Sociatristen. Zij hebben het Gezag onaangevochten in bruikleen; de kudde gehoorzaamt in gedachteloosheid of uit gewoonte; niemand geeft een kik, omdat niemand beter weet. Als alles binnen de aard der dingen blijft, zo leren de Wetten, als iedereen in elke handeling Plichtsbetrachting, Ordelijkheid en Gehoorzaamheid betracht, dan houdt iedereen daar in alle Tevredenheid van over. De Voorschriften geven alle rechten, behalve het recht neen te zeggen, en eigenlijk ook van ja te zeggen, want dat is geen recht. Binnen de aard der dingen is het bestaan veilig en grijs als een handboek van strafrecht.

[p. 620]

Er is echter in deze inrichting iemand die zich het bestaan van een leven ‘buiten de aard der dingen’ herinnert. De centrale figuur Chrone beseft, samen met de Duikers, dat er buiten deze grijze gevangenis een ander leven is waarin men vrij kan zijn. Dit weten van het andere leven wordt door Toonder voorgesteld als een herinnering. Hij gebruikt daarvoor vaak het mooie beeld van de golfslag die altijd maar in het bewustzijn aanrolt als een bedwelming en die zich dan weer terugtrekt als de veilige grijsheid domineert. Op ‘het kleine strand van weten’ spoelen golven uit de verte allerlei woorden aan waarvan de meesten in de kudde de zin vergaten, maar die bij enkelen het heimwee naar het échte leven losslaan. Ze weten niet precies of de wereld buiten de aard der dingen bestaanbaar, laat staan bereikbaar is, maar het vage weten belet hen, geketenden in Plato's krocht, de Tevredenheidscultus der Toezichters langer voor lief te nemen. Zij doorzien het onlogische, het ‘voddige’ van het hele beschamende gevangenisstelsel. Vooral wanneer Chrone in de afdeling Omvorming een strafkuur moet doormaken om van zijn tegenvoorschriftelijke neigingen te genezen, dringt het besef van de andere wereld zich aan hem op. Hij kan het niet langer verdragen dat Toezichters en Co bestendig zwijgen over alles wat in het andere leven werkelijk telt, zoals geluk en ongeluk, liefde, haat, wanhoop, eenzaamheid, angst, vreugde, lijden, geboorte, dood. Er groeit een plan onder deze mannen die ‘van de stilte en de andere wereld weten’. Zoals bij Roest Crollius ontsnappen Chrone en zijn geliefde en stappen op naar een land, aan gene zijde van ‘de aard der dingen’, ‘waar straks de eerste sterren zouden rijzen, en waar ze eens de zee hadden gezien’ (253). - Hierbij moet ook vermeld worden dat zoals bij Roest Crollius ook hier de hoofdfiguur tijdens de ballingschap langs de seksualiteit om in aanraking zoekt te komen met de andere wereld.

Men kan zich afvragen wat J.G. Toonder met deze allegorie mag bedoeld hebben. Dat zijn roman een allegorie is, lijkt mij vast te staan. Maar men kan ze, me dunkt, op meer manieren lezen dan genoemd boek van Roest Crollius. Is die wereld binnen de aard der dingen een groteske vertekening van de ‘normale’ sociale verhoudingen? Is het een satire op een gecodificeerde toekomstmaatschappij, of op een samenleving die door een verbodsmoraal geregeerd wordt, en dat onder het mom van allerlei preventieve verordeningen en voorzieningen die het individu willen ‘beschermen’? Of is het een groteske voorstelling van het leven zonder meer? Misschien wil J.G. Toonder aan de hand van dit fantastisch verhaal betogen dat het leven zonder meer één groteske gevangenis is, wanneer de mens als onwetend, suf kuddedier het mechanisme van verschillende aliënaties domweg over zich laat gaan. Zijn boek is een

[p. 621]

protest tegen de verknechting der persoonlijke vrijheid. Het streven naar persoonlijke vrijheid in een niet door Wetten onleefbaar gemaakt bestel noemt Efrinski, de antipode van Chrone, ‘geraaskal uit het collectief onderbewustzijn’ of ‘wensvervullingsdromen van de verborgen wilden in ons’. Welnu, Chrone komt precies tegen die versuffingswaanzin, die door lui als Efrinski georkestreerd wordt, in verzet.

Aldus is Toonders protest omvattender dan dat van Roest Crollius, die het vooral op aliënaties door verbodsethiek en religie gemunt heeft. Bovendien is Toonders reactie weemoediger en gelatener, want hij maakt zich - blijkens het understatement van zijn laconische laatste hoofdstukje - niet veel illusies. En zijn toon klinkt ernstiger dan bij Roest Crollius die, door zijn weerloze angst overmand, zijn protest omdichtte tot een burleske grapjasserij.