Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 544]

Lieve Scheer
Een beklemmend Kongoboek van Jef Geeraerts

In de Marnixreeks van Manteau verscheen van Jef Geeraerts Het verhaal van Matsombo, een Kongoboek dat ik met groeiende spanning heb gelezen en dat voortaan altijd een rol zal spelen als ik iets over de Kongolese troebelen lees. Het boek is niet naar klassieke wijze uitgewerkt tot een afgerond geheel van op elkaar berekende feiten. Geen intrige dus met verwikkeling en ontknoping. Het gaat in dit boek niet zozeer om gebeurtenissen, maar wel om de geest en de mentaliteit van de door elkaar geschokte en aan haar eigen groeicrisis overgelaten evenaarsstreek. De brutale en rauwe Kongolese werkelijkheid wordt u bijna letterlijk op het lijf gegoten.

Het verhaal is voortreffelijk naar dat effect toe gestructureerd, doordat alles gegeven wordt langs de lange monoloog van de zwarte ex-geneesheer Gregoire Matsombo. We maken met Matsombo kennis via een ik-figuur (ook geneesheer), die hem, bij een ontmoeting in Madrid, hartelijk en uitbundig begroet als een goede oudbekende - oud-assistent wellicht? Samen gaan ze naar de luxueuze villa van de neger, waar drank en eten overvloedig in voorraad zijn. Gastheer Matsombo begint te vertellen, en in een centripetale beweging worden we dichter en dichter binnen in de Kongolese chaos gevoerd. Samen met de ik-figuur zijn we Matsombo met sympathie tegemoetgetreden en we stellen ons open voor zijn verhaal, dat wel rauw is, maar voor een westerse intellectueel volstrekt meeleefbaar. Langzamerhand echter worden de feiten brutaler. We vernemen dat Matsombo geen rijkbetaald cultureel attaché is, maar ten koste van de Kongostaat met een buit van 15 miljoen aan de haal ging. Corruptie en willekeur, machtsmisbruik, strafexpedities en stuitende wraaknemingen worden ons in het gezicht gegooid als begrijpelijk, onafwendbaar bijna, en huiverend vragen wij ons af hoe er tussen ons en de werkelijkheid van dit barbaarse land nog een brug kan bestaan. Als Matsombo lachend het bewijsstuk van zijn eigen bloedige gewelddaden overhandigt, voelen wij volledig mee met de ik-figuur die zijn weerzin niet langer kan bedwingen: ‘Vol afgrijzen gooide ik de met bloed besmeurde nonnenkap op de tafel. Op dat ogenblik besefte ik

[p. 545]

opeens dat er geen hoop meer was en ik haatte hem.’ Daarmee wordt het boek brutaal afgebroken.

In het begin doet de monoloog van Matsombo wat langdradig aan: je wordt lastig gevallen met een essay-achtige uiteenzetting, terwijl je je reeds aangepast had aan het spannend verhaalritme van de plotselinge ontmoeting in Madrid. Dan vraag je je af waarom deze docerende monoloog binnenin een verhaal over een ontmoeting ingekaderd wordt. Naderhand echter blijkt die inkadering van Matsombo's verhaal in een breder ik-verhaal een ware vondst te zijn. Nu zien en horen we welke houding de verteller tijdens zijn verhaal aanneemt tegenover zijn toehoorder, die tenslotte toch ook een vertegenwoordiger is van het blanke ras, hoe hij in zijn eigen verhaal opgaat, welke emoties in hem herleven, welke gemoedshouding hij er nu nog tegenover heeft. Nu krijgen we niet enkel een opstapeling van Kongofeiten en de onmiddellijke neerslag daarvan in de medespelers, maar we worden geconfronteerd met een mentaliteit, een Kongolese manier van menszijn die ons verontrust en schokt.

Belangrijker dan de feiten die hij vertelt, is de manier waarop Matsombo zijn relaas geeft. In zijn overstelpende nerveuze uitbundigheid, zijn gejaagd spreken, zijn rusteloze gebaren, roept deze ontwortelde, aan verdovende middelen verslaafde inlandse geneesheer iets op van de onrust van zijn heimat die hij ontvluchtte. De kille schaterlach waarmee hij zijn verhaal van de onmenselijkste wantoestanden en wreedheden telkens weer onderbreekt, werkt griezelig en fascinerend tegelijk. Zijn beschaafde wellevendheid en de allusies op zijn lectuur waarachter wij de culturele bagage van de intellectueel herkennen, staan in pijnlijk contrast met zijn primitief plezier aan wreedheden, zijn barbaars gebrek aan manieren, zijn ruwe taal, zijn krakende vloeken.

We voelen in heel het optreden van deze onevenwichtige persoon de noodzakelijke onaangepastheid van de Kongolese mens aan onze cultuur. Hij heeft haar niet vanuit een eeuwenlange traditie kunnen absorberen, maar ze zich slechts eigen gemaakt met fragmenten en flarden, waardoor de primitieve grondstof telkens woest en fel aan het licht treedt. Achter de dunne laag van westerse verfijndheid, waarin we Matsombo als een van de onzen herkennen, gaapt telkens weer de onberekenbare diepte van de oerwoudbewoner met zijn elementaire hartstochten en primitieve levenswetten, zijn onbeheerste taal, zijn overtuigd en heftig betogen met termen van erop of eronder. Matsombo gebruikt dezelfde woorden als wij, maar hij beleeft ze heel anders, zonder de duizend schakeringen die onze rijke culturele achtergrond eraan geeft. En schokkendste ervaring van al: we leren de miljoenendiefstal van Mat-

[p. 546]

sombo, zijn arrivisme en zijn uitspattingen van wreedheid, en op de achtergrond al de corruptie, het moorden, de geldhonger, het machtsmisbruik waar het in Kongo van woekert, niet langer zien als een moreel kwaad dat we de neger euvel kunnen duiden... Het verschijnt veeleer als een psychische noodzakelijkheid, die, juist zoals het misbruik van geneesmiddelen waarmee Matsombo zijn gestel ondermijnt, te wijten is aan de onaangepastheid van de neger wanneer hem plots en onvoorbereid de verworvenheden van een zoveel oudere beschaving in de schoot vallen.

Men ziet dat de confrontatie met de verteller aldus een zeer belangrijke rol vervult. Matsombo's losgeslagen persoonlijkheid is als de weerspiegeling in 't klein van wat een ontwricht ras in een geschokte republiek doormaakt. Er is echter nog meer. Doordat wij het verhaal van Matsombo lezen als een gesproken mededeling wint het aan tempo en betekenis. De elliptische spreektaalzinnen drijven het ritme op, terwijl de afbrekingen, het zoeken naar woorden, de plotse accenten, de uitweidingen, het heropnemen van de verhaaldraad met een synthetiserend enfin, een indruk van authenticiteit scheppen. Meer nog: doordat het verhaal zo improvisatorisch schijnt te zijn, roept elke anekdote tevens een hele achtergrond op. 't Is alsof de verteller zich steeds moet beperken, alsof hij telkens een massa gegevens overslaat om slechts hier en daar het essentiële mee te delen. Het is duidelijk dat de suggestieve kracht die van zulke techniek uitgaat, de geladenheid van de uitgebeelde anarchie in Kongo enorm vergroot.

Je moet aan dit verhaal natuurlijk niet je esthetische noden willen laven. Je hebt trouwens geen tijd om daaraan te denken. Het tornadotempo sleept je mee, overspoelt je, dompelt je onder. De afwisseling van jachtige opstapelingen en ingehouden spanningsmomenten rukt je verder en verder door een chaos van feiten. Je vraagt niet naar een mooie detailopname, een treffende wending, een bekoorlijk beeld. Slechts de totaalindruk telt en die is ontegensprekelijk beklemmend.