Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 538]

Marcel Janssens
De heilsleer van C. Roest Crollius

Na Bezwarend getuigenis (1963) en De tomatenplukster (1964) wijdt B. Roest Crollius in een nieuwe roman, De heilsleer van Juffrouw François (Amsterdam, ABC-Boeken, 1965, 186 blz.), weer eens zijn volle aandacht aan de ethische problemen die zijn verbeeldingrijke geest niet alleen bezighouden, maar beheksen. Wat reeds uit De tomatenplukster bleek, nl. dat de verknechting van de vrije wil door de verbodsmoraal bij Roest Crollius een obsessie is geworden, toont deze nieuwe roman nu overduidelijk. De auteur is een extatisch-visionair denker, een intellectueel extremist en doordraaier van je welste, wiens denken zich op één aspect met obsessionele bitsigheid vastzet. De hoofdfiguren uit de vorige genoemde romans waren extreme gevallen. Zij tolden rond één tot het extreme opgeschroefd ethisch probleem dat zij met hun totalitaire geestesgesteltenis tot in de gekste consequenties dóór-dachten. Hun denken zowel als hun gedrag was gefixeerd op één punt en hun ik-belijdenissen - beter gezegd: pleidooien - verwoordden die obsessie in pathetische bezweringsformules, die in hun proza terugkeerden met de regelmaat van een metronoom. Van de hoofdpersoon Bargras uit De tomatenplukster zei B. Roest Crollius dat hij leed aan een ‘psychisch trauma’. Welnu, de traumatische beleving van zonde en schuld werd in deze nieuwe roman tot een nog ondraaglijker geladenheid opgevoerd. Roest Crollius getuigt niet meer zoals in Bezwarend getuigenis, bezweert niet meer zoals in De tomatenplukster, hij heeft de anomalieën waarvan hij zich met zijn totalitaire neigingen zo graag bedient, tot het eindpunt doorgetrokken en nu grinnikt hij de mens vlakweg in het gelaat. Hij vermaakt zich hier om de mens al knarsetandend. Zijn jongste boek is een wreedaardige groteske, of meer nog een hallucinatie waarin de problematiek uit zijn vroeger werk spookachtige proporties heeft aangenomen.

In zes hoofdstukken verhaalt hij wat zich in het bestek van een paar dagen afspeelt in een spookachtig pension, het Paradijs, aan zee ergens in Nederland. De altijd afwezige Juffrouw François, die het interne reglement van het huis heeft ontworpen, regeert er als een soort ongrijpbare en ontoerekenbare Voorzienigheid. Haar bevelen worden door op-

[p. 539]

zichters, onder wie Bram Terzake de verschrikkelijkste is, in de praktijk gebracht. Het hele bestuurs- en gezagsapparaat heeft Kafkaiaanse allures: een ongrijpbaar Gezag zendt vanuit onpeilbare nevelen onverbiddelijke bevelen uit; brullende beulen, die nooit een vraag opperen naar het waarom of waartoe, doen dit dictaat met blinde volgzaamheid uitvoeren door een weerloze kudde. In de heilsstaat van Juffrouw François heerst het gezag van de matrak, terwijl in de ‘vrije gemeenschap’ elkeen er in bandeloze vrijheid op los leeft. Te midden van deze verwildering der vrijheid rijst het Paradijs op als een burcht van autoritair geleide vrijheid. Ongeveer tachtig personen van het meest excentrieke allooi slijten er hun dagen en houden er zich met de meest onthutsende bezigheden onledig. Of men dit samenzijn in een toegemetselde wereld zonder ontsnappingsmogelijkheid mag interpreteren als een ‘huis-clos’ na de dood, weet ik niet; ik zie er veeleer een grotesk vertekend beeld in van Roest Crollius' visie van het maatschappelijk-ethisch bestel dat hij nu eenmaal niet anders kan zien dan als een hel op aarde. In dit huis arriveert David Kindliebe, student in de Nederlandse Letteren. Hij heeft een zwakzinnig Rijkje verkracht (precies hetzelfde gebeurde met de hoofdpersonen in Bezwarend getuigenis en De tomatenplukster). Na enkele uren voelt hij zich al helemaal thuis in het knotsgekke pension, waar helemaal andere verordeningen van kracht zijn dan in de vrije maatschappij die hij zonder leedwezen verliet. Wij leren langs hem reglement en bewoners kennen en volgen hem verder op zijn verkenningen door het huis en vooral in zijn liefdeverhouding tot het meisje Ria, een soort binnenste buiten gedraaide Natasja-figuur.

Welke mag de symbolische betekenis zijn van dit zeer vreemde boek? Veel verbeeldingselementen moeten naar mijn gevoel zuiver op rekening geschreven worden van Roest Crollius' buitenissige geest. Hij heeft zichzelf blijkbaar bij het verzinnen van dit verbijsterend verbeeldingsspel kostelijk geamuseerd, maar dan, zoals gezegd, al grinnikend. De normaalste dingen uit het dagelijks leven worden hier systematisch op hun kop gezet door een consequent doorgevoerd procédé van defiguratie, dat tot Bosch-achtige taferelen leidt en tevens aanleiding geeft tot nonsensicale of macabere humor. Dit gaat van het spelen van een voetbalwedstrijd over seksueel verkeer tot het houden van gerechtszittingen. Dit hele boek is door en door bizar. Het ex-centrieke is er tot systeem in geworden. In deze loshollende verbeeldingskramerij valt dan af en toe een zinnig woord, een ‘point de repère’ waar de nuchtere rede een touwtje aan kan vastknopen. Maar als algemene regel, zowel in de opbouw als in de karaktertekening en de uitbeelding van de symboliek, geldt de methodische ontwrichting van al vertrouwde gedragspatronen.

[p. 540]

Dit boek speelt zich af in een buitenwereldse sfeer van losgeslagen verbeeldingswaanzin, waarin de ontstellendste anomalieën schering en inslag zijn. Dit uit zich in Roest Crollius' verrukkelijk groteske beeldspraak, waarin het animisme een grote rol speelt. Dit uit zich ook in de onwezenlijke dialogen die zijn personages - zijn marionetten - uitstoten van achter hun grimmige maskers. Grotesk zijn ook sommige aartskomische satirische passages, zoals die met de drie sullige oudjes in het tweede hoofdstuk, waarin de auteur met een wreedaardige grijns polygrafie en virtuositeit bij artiesten en waanwijsheid bij critici op de korrel neemt.

Het loslopend verbeeldingsspel, waaraan de auteur zich grijnslachend verkneukelt, overschrijdt ook af en toe, naar mijn gevoel althans, de grenzen van de goede smaak. Daar is zijn boek geen groteske meer, maar een door bittere trauma's ingegeven aftakeling van dat kluwen vezels en slijmen dat in de wandeling ‘mens’ genoemd wordt. Op de duur staat de hele mensheid in haar hemd, of nog erger.

Waar Roest Crollius zó nadrukkelijk chargeert en met de voorhamer schrijft, kan men hem moeilijk au sérieux nemen. Zijn fantastische elucubraties kan men wel volgen, maar ze grijpen niet aan. Niettemin steekt er tussen deze methodische onzin en wansmaak een zin die in het licht van zijn vroegere boeken nog aan pregnantie wint. Men moet deze symboliek zien in het raam van zijn opvattingen over de verbodsmoraal, meer bepaald van de christelijke visie op schuld en verlossing. Roest Crollius' opvattingen worden geresumeerd (en natuurlijk tot in het groteske toegespitst) in de toespraak van Bram Terzake in de eetzaal. In de vrije maatschappij, zo zegt de auteur, is de mens per definitie ziek doordat hij zich niet stoort aan het voorschriftenboekje dat daar ‘bijbel’ heet. De mens is tot op het gebeente slecht en de maatschappij op zijn zachtst uitgedrukt wormstekig. De mens is zijn eigen vijand, hij moet tegen zichzelf beschermd worden door de allerstrengste maatregelen. De botsing tussen vrijheid en gebod, tussen libertinisme en ethisch dirigisme, en de daaruit voortvloeiende problemen van schuld, gerechtigheid en delging van de schuld, staan in dit boek dus weer eens centraal.

Sardonisch rekent de auteur af met de christelijke heilsleer. De christelijke heilsboodschap die afdaalt van het Kruis, wordt een ‘monsterneurose’ genoemd: Christus de gekruisigde is het produkt van onze vluchtpijn die ons ertoe noopt een plaatsvervangend lijden over te dragen, als het ware over te schrijven als een girobedrag op een al-verlossend offeraar. Deze Kruis-mystiek, die de collectieve schuld naar één man ter loutering toezuigt, wordt hier als een grandioos huichelachtig afleidingsmaneuver en als een middel tot collectieve verdwazing afge-

[p. 541]

schilderd. Dit christendom is een ‘ongezond heidendom’ dat in de religieus-geestelijke ontwikkeling van de mens moet worden voorbijgestreefd. ‘We moeten weer leren een bloeiende boom te verkiezen boven een kruis waaraan een bloedend fanatiek mens hangt’ (167), zegt Ria; rukken wij het kruis dat het denken in de westerse wereld geblokkeerd heeft, uit de grond en planten wij in de plaats een magnolia (172); dan kan de westerse mens van de Christus-ziekte genezen en op niet meer doctrinair-geïnjecteerde manier dwars door de branding van goed en kwaad een harmonie met het oneindige trachten te bereiken (173)... Op het einde van het boek, juist vóór het Paradijs in brand schiet, staat een tengere jongeman met een fijn besneden ivoren gelaat op om nog eens in een (vlug door het brandalarm onderbroken) toespraak te verkondigen dat de antichrist Gods wegen effent, m.a.w. dat men het kwaad tot brakens toe moet bedrijven om van op de bodem der verworpenheid weer naar het licht te rijpen. Deze ideeën stonden al bijna letterlijk in Roest Crollius' vorige boeken. Wat dit in laatste instantie allemaal betekent, is mij niet duidelijk; het is moeilijk uit te maken of men hier te maken heeft met lallende fumisterij of ernst, te meer daar in dit boek vooral, de grenzen tussen nonsens en zinnigheid bestendig verdoezeld worden door de groteske allure van de hele opzet. Feit blijft in elk geval dat B. Roest Crollius meer dan wie ook onder onze hedendaagse schrijvers door dit centrale punt van de christelijke heilsleer geobsedeerd wordt.

Welke is dan de therapie die de heilsleer van Juffrouw François voorschrijft? Deze heilsleer nodigt de mensen uit de beschikking over hun vrijheid over te dragen aan een totalitair gezagsapparaat, dat een sociale en ethische orde dicteert. Zo ziet (en voorziet) Juffrouw François het leven in het door haar vanuit de verten gedirigeerde Paradijs. Maar ook het begrip ‘paradijs’ als heilsstaat wordt door de auteur van binnen uit gerelativeerd en ironiserend ondergraven. Het ‘Paradijs’ (het pension) en het ‘paradijs’ (de oerstaat van geluk) zijn nog twee verschillende dingen. De utopische heilsstaat blijft een ambigu gegeven in dit boek. Roest Crollius is ook op dit kapitale punt vrij wazig; ook dit laat hij mee vervagen en verdoezelen in die baaierd van hallucinante fantasmagorieën die zijn jongste boek onder zijn loslopende pen geworden is. Zelfs de paradijsdroom wordt op zijn kop gezet, zoals alle positieve waarden. In elk geval is duidelijk dat de geluks- en heilstherapie van Juffrouw François een grote leemte vertoont, en dat is de liefde. Op dit punt is Christus toch niet zo vergeetachtig geweest, merkt Ria op. De liefde, die het werkelijke leven is, bloeit op het graf van de voorschriften van Juffrouw François; de liefde is ook de magnolia die opschiet uit de

[p. 542]

put van het kruis. Deze plicht tot liefde kan men niet overschrijven als een girobedrag. De hel, zo zegt het motto van dit boek, dat is het wegvallen van de ander... Aan die liefde geven David en Ria zich ongeremd over tijdens het illegale nachtelijke leven in het Paradijs, wanneer de beulen slapen.

Samen met de liefde van David en Ria (die niettemin even grotesk getekend wordt als al de rest) groeit onder de leiding van Dul het verzet tegen Juffrouw François en haar kornuiten. De zin van deze opstand wordt vv7eer door Ria geformuleerd: ‘We moeten alle paradijzen verspelen, dat is ons lot. Niet eerder zijn wij rijp voor de vrije maatschappij. Eens zullen we ontkomen. Onze Dul heeft het zelf gezegd.’ (104) Het Paradijs is dus zeker nog niet het paradijs. Elk paradijs, zo zegt David, zowel dat van Juffrouw François als dat van Christus, is een vernedering voor de mens; wie het paradijs verwerpt, zal het verwerven. Het paradijselijke herstel van de ongeschonden schepping in oerwereldlijke zuiverheid en in de onbedorven tijd, ligt niet in een nabij verschiet, zo lijkt B. Roest Crollius te suggereren, maar alleen de liefde tot de aardse mens waarborgt het heil. Zo lijkt de heilsleer van Roest Crollius ten slotte te liggen in een immanente liefdegemeenschap, in een mystiek van de zoenende liefde, ‘jenseits vom Guten und Bösen’. - Bij de bespreking van zijn vorige romans heb ik reeds gewezen op de wazigheid van deze heilsboodschappen. Maar men wordt als lezer toch telkens weer gegrepen door de - obsessionele - hardnekkigheid waarmee de auteur dit kapitale levensprobleem aanpakt.

Een laatste element dat de ernstige achtergrond van dit boek ironisch relativeert en dat ook helemaal mee opgaat in de burleske ‘crazy humour’ ervan, is de aanwezigheid in de roman van de man in blauwe pyjama, nl. de auteur zelf. Als zijn personages zijn invloed gewaarworden, vragen zij zich af of zij dan geen greintje vrije wil meer bezitten, vermits deze poppenspeler in pyjama met hen handelt naar believen zonder dat zijzelf kunnen afwijken van het romanschema. De auteur is het Godje, het Voorzienigheid je, dat het hele gedoe uit zijn fantastisch brein toverde. Het boek-thema is hier aldus nauw verbonden met de algemene symboliek: naarmate het verhaal zijn quintessentie nadert, dalen wij, personages, af naar de kern van het brein van de man in blauwe pyjama, zegt Ria. Als het Paradijs in brand schiet en David met Ria de wijk neemt, pikkelt hen een kleine man in blauwe pyjama tegemoet... Ook hij, de auteur, is bij de overlevenden van de catastrofe die hijzelf verzon en verhaalde: laatste burleske pirouette!

Dit boek is dan weer een meer uit de psyche gecreëerde dan wel een van zich afgezette epische voorstelling van werkelijkheid. Al preekt of

[p. 543]

bezweert hij niet zo nadrukkelijk in deze groteske farce, toch staat de psychische en morele persoon van B. Roest Crollius achter elke bladzijde van deze roman. Ik beken eerlijk dat zijn schrijverspersoonlijkheid mij, tot in haar dwaasheden, onder de huidige Nederlandse schrijvers boeit als weinig andere.