Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 475]

Boekbespreking

Tims openbaar leven

De jonge Gentenaar Astère Michel Dhondt debuteert met een verrassend goed geslaagde roman God in Vlaanderen (Amsterdam, De Bezige Bij, 1965, 133 blz., Literaire Reuzenpocket 133). Het thema (homoërotische kinderliefdes en homoseksualiteit) is riskant en inspireert vaak weerzin, maar ik heb niet de indruk dat de auteur goedkoop op sensatie heeft gejaagd. Als men de laatste bladzijden van zijn boek mag geloven, geeft hij veeleer de indruk dat hij eerlijk een ethisch probleem wilde aansnijden - een probleem dat men liever bedekt laat, maar dat men met wat durf en met veel openheid van geest en psychologisch begrip onder ogen moet durven nemen. De jongeman die veel kans heeft als vuilschrijver aangeschreven te staan, zou ten slotte een moralist zijn...

A.M. Dhondt vertelt hier tien vakantiedagen van een beeldschoon elfjarig knaapje Tim van Male. Vanuit Oostende komt hij tevergeefs in Gent zijn moeder opzoeken en hij leeft zich daar (of in de buurt) met zijn vriendjes vogelvrij uit in kinderliefdes. Tim is overweldigend mooi, intelligent, vroegrijp, praat als een grote, maar zijn kinderlijke argeloosheid is intact. Hij speelt met zijn kameraadjes de verboden spelen die, zolang ze tot de kinderen beperkt blijven, verlopen in een sfeer van naïeve vitaliteit en dartelheid. De bloesemregens van diminutiefjes die de auteur over zijn verhaal strooit, leggen rond het op het eerste gezicht tegennatuurlijke minnekozen een aureool van argeloze tederheid. Maar Tim wordt ook belaagd. Tien dagen lang staat hij bloot aan de valstrikken van volwassenen en zelfs van zeer volwassenen, zoals een 90-jarige pépé in Oudenaarde. Steeds wordt de liefdekring der kleintjes doorbroken en verontreinigd door homoseksuele ouderen, ontspoorde vrouwenzielen of reeds-ontgroende pubers. Deze dreiging wordt soms in alle ernst geschilderd (bijv. de aanranding door de dokter op de zesde dag), maar doorgaans krijgen die lagen en listen van de volwassenen een grotesk karakter. Dit is reeds het geval in de episode met de scouts, met kasteelheer Dantiene, met de stokoude pépé, met Wally en zijn oom Bub en zeker met de kostelijke broeders Alo en Hiëro van de achtste dag. De dodende uitwerking van Tims pralines die hij zijn volwassen belagers aanbiedt, heeft eveneens een tragikomisch effect.

De riskante kruising van de kinderwereld en die der volwassenen, evenals het dooreenwerken van observatie (der kinderspelen) en kritiek (op de perversiteit der ouderen) maken van God in Vlaanderen tegelijk een kinderlijk-naïef én een afstotend verhaal. Het boek is beminnelijk én pervers tegelijkertijd. De auteur heeft deze dingen niet altijd kunnen of willen scheiden, zodat het perverse - ondanks de vaak groteske vertekening - ook wel eens méégeniet van het gunstig vooroordeel ten overstaan van het spontane spel der kinderen. De auteur noemt het gedoe op Dantienes landgoed zelf ‘het zuivere verderf’ (45): zijn hele boek beweegt zich inderdaad op de riskante raaklijn van prille onschuld en perverse decadentie. Men kan bij de lectuur van dit nochtans mooi geschreven boek dan ook een gevoel van weerzin moeilijk onderdrukken. In de gegeven omstandigheden geeft de auteur nog blijk van tact.

[p. 476]

Met een beetje verbeelding kan men zich indenken wat àndere leveranciers van Literaire Reuzenpockets van het onderwerp hadden kunnen maken!

De verrassende titel God in Vlaanderen wordt al op de eerste bladzijde verklaard. Een mystisch dichter, zo schrijft A.M. Dhondt ironisch, die op Tim verliefd werd in plaats van op zijn mama, noemde het knaapje: God in Vlaanderen. Talrijk zijn de allusies op God en Christus in de verdere typering van het beeldschoon kind. Hij speelt tijdens de tien dagen van zijn openbaar leven een Jezusachtige rol. De tekenaar Hendrik zegt van hem: ‘Deze schoonheid is te illuster voor papier’ (50); het boezemvriendje Rudy zegt dat Tim veel mooier is dan ‘jullie schimmige God’ (56); de kleuter Patrick die Tims naam niet kent, fantaseert spontaan: ‘Hij heet Jezus’ (64); diezelfde gaarne-grote peuter alludeert nog eens op Jezus' kruisdood en voelt zich een van Tims ‘aposteltjes’ (99-100); verder wordt gealludeerd op uitdrijving van duivels en genezing van lammen (107); mijnheer Dantiene stamelt in extase het woord ‘God’ en de auteur voegt eraan toe: ‘Dit woord werd nog nooit zo treffend bepaald’ (124). In zijn pleitende slotbladzijden zinspeelt A.M. Dhondt nogmaals op het kapitale gebod der liefde, dat Jezus' openbaar leven heeft bepaald (130-131).

Al deze citaten illustreren wel de bedoeling van de auteur, rond zijn hoofdfiguurtje een sfeer van pseudo-religieuze heiligheid te scheppen. De vitale dartelheid van deze mooie lichamen wordt ook lyrisch bezongen als een teken van onverlepte heiligheid. In dit opzicht zijn de scènes van de worstelpartij (2de dag) en van het touwtjespringen (5de dag) symbolisch geladen: de soepele elegantie van het lichaam verzinnebeeldt een gelukstaat van heilbrengende natuurlijkheid. Hier is de schoonheid van het lichaam tot voorwerp van een pseudo-mystieke cultus geworden. Er is iets mediterraans aan deze heiligverklaring van het welgeschapen lichaam. De verdoling van dit heidens godje in Vlaanderen, waar hij na de tien beroezende dagen van leef- en speeldrift weer zal worden uitgestoten, wordt pakkend uitgebeeld in de mooi beschreven kringloop van Tim in de barre akkerlanden van Sint-Denijs-Westrem (6de dag). Het boek besluit met de vraag of een godje als Tim leefbaar is in Vlaanderen. Kan hij geestelijk ongerept blijven in het milieu van zijn opvoeding, van de moraal en de religie van zijn opvoeders, onder de bedreiging van de loerende seksualiteit en te midden van de terreur van perverse mannen? Zal hij nog vriendjes vinden die ‘durven liefhebben’ (131)? Ik neem aan dat de auteur oprecht is bij het stellen van deze vraag. Hijzelf blijkt ze vanuit zijn ironisch-agressieve vooringenomenheid tegenover Vlaanderens God negatief te moeten beantwoorden. Wat hij in de grond op ethisch en opvoedkundig vlak ook moge bedoeld hebben (de pseudo-religieuze cultus rond Tims heiligheid blijft vaag en verwarrend), en hoezeer hij ook aanstoot geven mag aan lezers die in een andere God geloven dan de zijne, feit blijft dat men dit bij momenten prachtig geschreven boek van artistiek standpunt uit niet links mag laten liggen.

M. Janssens

Zwolse herdrukken en klassieken

De geleerde commissie die werkzaam is voor de Mij. der Nederlandse Letterkunde te Leiden en bij de uitgever Tjeenk Willink te Zwolle zeldzame en belangrijke literatuurteksten uitgeeft, leidt een zeer actief bestaan. Onder de herdrukken die wij ontvingen vermelden wij: De Mariaklachten, een studie over dat godsdienstig literair genre dat bloeide van middeleeuwen tot barok,

[p. 477]

door Dr. K. Chr. J.W. De Vries; Twee uit het latijn van pseudo-Petrarca en Petrarca vertaalde Middelnederlandse novellen, historisch ingeleid en tekstkritisch geannoteerd door R. Penninck (een van de verhalen is de Hystorie van Griseldis); Piramus en Thisbe, twee rederijkersspelen uit de zestiende eeuw, een korter Haarlems spel en een omvangrijker Antwerps, beide aan het bekende Ovidiaanse liefdesverhaal gewijd. Een zeer uitvoerige inleiding van Prof. Dr. G.A. Van Es onderzoekt veelzijdig de samenhang en bronnen van de beide stukken en levert tevens tekstkritische commentaar.

Voor ruimer publiek zijn de ‘klassieken’ bestemd. Dat verscheidene herdrukken daarvan verschenen, is zeker bemoedigend: een 2de druk van de Esmoreit-uitgave van J. Notermans, een 3de van Marieken van Nieumegen door Dr. L. Debaene, een 2de van Vondels Joseph in Dothan verzorgd door L. Strengholt.

Verheugend dat de jongste tijd enkele tekstuitgaven van werken uit het romantische tijdvak aan bod kwamen, die voor de persoonlijke literatuurstudie en het literatuuronderwijs belangrijk zijn. Het beroemde gedichtverhaal De Overwintering der Hollanders te Nova Zembla van H. Tollens wordt uitgegeven, zeer uitvoerig historisch en tekstkritisch verzorgd en ingeleid door Dr. G.W. Huygens. Aan de Overwintering wordt het huiselijk gedicht Avondmijmering toegevoegd. Even boeiend voor de literairhistorisch geïnteresseerde lezer is de nieuwe uitgave van het berijmde verhaal De Renegaat, een bruisend en kokend werk van de romanticus Adriaan van der Hoop jr. De uitgave met inleiding en aantekeningen is van Dr. W. Drop.

W.

Literaire herdrukken

Manteau:

Hub. Lampo: Don Juan en de laatste Nimf (Marnixpockets).

Ward Ruyslinck: De Stille Zomer.

Johan Daisne: Schimmen om een schemerlamp.

Jos Vandeloo: De vijand.

Maur. Roelants: Komen en Gaan.

Johan Daisne: Baratzeartea. Een baskisch avontuur.

N.V.J. Van In (Lier):

Felix Timmermans: Schoon Lier, 6e dr.

Desclée de Brouwer:

Stijn Streuvels: De teleurgang van de waterhoek.

De Bezige Bij:

Bert Schierbeek: Het Boek Ik. (Lit. Reuzenpocket, nr. 110).

H. Mulisch: Archibald Strohalm

Ontwikkeling:

G. Walschap: De dood in het dorp.

Reinaert-uitgaven (Brussel):

Felix Timmermans: Pallieter.

Em. van Hemeldonck: Gekluisterde Stroom.

Jonathan Swift: Gullivers Reizen.

F. Timmermans: Breviarium (enkele werken).

F. Timmermans: Naar waar de appelsienen groeien.

Ernest Claes: Omnibus I (enkele werken).

Niko Kazantzakis: Christus wordt weer gekruisigd.

John Flanders: Omnibus.

K. Van de Woestijne: De Boer die sterft - Latemse Brieven over de Lente - Beginselen der Chemie.

Louis Couperus: De stille kracht.

Heideland: Vlaamse Pockets:

Carla Walschap: Hart om Hart.

[p. 478]

Libera Carlier: De zondagsslepers.

Jos De Freine: Spel der dwazen.

John Wilms: De parochie van miserie.

Paul Lebeau: Het experiment.

Aster Berkhof: De heer in grijze mantel.

N.E. Fonteyne: Kinderjaren.

Eduard Valens, meer betoger dan verteller

Van Eduard Valens verscheen in de Aureareeks van Sijthoff Het paard van Troje. Het gegeven is - wie durft het nog anders in deze tijd? - weer eens een poging om klaar te komen met een verleden. De student Eiko Tilman komt aan in Noordburg, zijn geboortestad. Een jaar geleden heeft hij ze in een impuls, die niemand en ook hijzelf niet begreep, verlaten om in Amsterdam zijn studies verder te zetten. Nu komt hij een tweedaags bezoekje brengen, uit piëteit denkt hij; in feite, zo wordt het hem langzamerhand duidelijk, zal dit bezoek een paard van Troje zijn dat heel het verleden doet herleven ofwel zal hij er nu definitief mee afrekenen. Belangrijke elementen waarmee hij moet afrekenen zijn: het hooghartig maar vals isolement van het Noordburgse studentencorps, dat in antisemitisme en nazisme aan 't ontaarden is en de wat frustrerende geschiedenis met Klara van wie hij nog altijd niet weet wat zij eigenlijk is en hoe hijzelf tegenover haar staat. Door allerlei ontmoetingen heen wint de ik-figuur aan zelfinzicht en vrijheid; zijn frustraties worden gedelgd. Gezuiverd (Katharsis heet het vierde en laatste hoofdstuk) reist hij terug naar Amsterdam.

Men moet bekennen dat Valens wel vindingskracht heeft. Het opzet is niet zo kwaad. De structuur is bevredigend uitgebalanceerd. Het slot is goed aangebracht. De problematiek is intelligent uitgewerkt. De verwoording is degelijk en verzorgd. Toch laat het boekje een eerder fletse indruk na. Ik meen dat Valens meer essayistische dan wel narratieve aanleg heeft. Sla het boekje open: onmiddellijk treft de gevulde bladspiegel met zijn lange redenerende volzinnen, zijn overdadige wants en omdats, zijn vermoeiende betoogstijl. Zowel de auteur als de personages schijnen vooral met hun hersens te leven. De dialogen zijn geen flitsend weerspel van karakters, maar een naast elkaar van lange redeneringen. Om het topzware en onnatuurlijke daarvan een beetje weg te werken moet de auteur beroep doen op tussenwerpsels zoals Goed, okee, kijk, ja, ach, natuurlijk, nou ja, enz. (Lees bijv. pp. 70 tot 73) - schrale vergoeding weliswaar!

Evenmin als hij frisse dialogen kan schrijven, bezit Valens talent om de touwen los te laten en het verhaal zijn eigen weg te laten zoeken. Het pleidooi tegen de Noordburgse studentenmentaliteit heeft ergens een tendentieus, brave-hendrikachtig kleurtje, terwijl men de onbestaande naam Noordburg slechts als een hinderlijk gebrek aan realisme, ofwel als een onoprechte agressiviteit kan begrijpen. Ook de intrige rond Klara lijkt een beetje opzettelijk in elkaar gestoken. Goed vakwerk, prijst men soms, maar daar blijft het bij. Nergens krijgt het verhaal eigen leven, er sprankelt nergens iets te voorschijn dat ons zou doen geloven in een verteltalent van Valens, een eigen stem, een ‘Lust zum Fabulieren’. Zou de auteur bij het schrijven van zijn boekje zelf iets anders ervaren hebben dan intellectueel plezier? Naar mijn mening heeft Valens in het verhaal een verkeerd medium gekozen om zich te uiten.

L. Scheer