Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 436]

Kroniek
Herman de Coninck
Subtiele alledaagsheid

Eén van de problemen waarmee Deze kant boven, Buddingh's laatste verzenbundel, ons ogenblikkelijk confronteert, is de vraag naar het onderscheid tussen kunst en leven. Poëzie vertrekt uiteraard van de werkelijkheid. Vertrekt van; niet: blijft bij. In de traditionele opvatting is poëzie o.a. sublimatie. Een omscheppingsproces heeft plaats, de dichter integreert de realiteit in zijn realiteit, het is een proces van toeëigening. Eén van de daaruit voortvloeiende schrijfmotieven is juist het verkrijgen van een al dan niet illusoire wereldbeheersing: het leven wordt in het gevecht van het gedicht onderworpen.

De onwennigheid die de lezer van Buddingh ‘aanvankelijk kan bevangen, vindt zijn oorzaak in Buddingh's schijnbaar totaal afwijken van deze opvatting. Hij acht het leven in zichzelf waardevol, zodat het onnodig wordt het te herwerken. Weergeven volstaat. Het leven zelf is poëzie. Een zeer illustratief voorbeeld van zijn esthetica is het gedicht ‘biezen mandje’, blz. 70:

‘er komt een klein biezen mandje aandrijven:
wedden dat u denkt dat er een zuigeling in ligt,
een kindje met een rood pruimemondje
en een blauwplastic rammelaar?

wedden dat u denkt - maar er ligt geen zuigeling in,
en ook geen boek met oude of nieuwe
openbaringen, zelfs geen handje hooi,
al dan niet in de vorm van een ster

het is gewoon een oud biezen mandje,
dat stinkt naar petroleum en dode vis.’

Wat Buddingh' hier doet, is juist de poëtisering van de werkelijkheid tegengaan. De realiteit heeft geen verfraaiing nodig, ze is een autonome waarde.

Ik ben voorstander van de eerste poëzieopvatting, maar meen tevens dat Buddingh' er niet tegenstrijdig tegenover staat, zoals deze eerste indruk

[p. 437]

suggereert. Als poëzie en realiteit gewoonweg zouden gelijkgesteld worden, is het eerste niet meer nodig. Het zou dan volstaan i.p.v. een gedicht, een biezen mandje te maken.

In die zin heeft Wim Zaal in ‘Elseviers weekblad’ ongeveer een jaartje geleden de Gard-Sivikgroep onschadelijk geschreven. Maar hij ging te ver. Bepaalde gedichten, vooral van Armando vallen onder dit verwijt. Maar wat het gedicht ‘biezen mandje’ van de realiteit onderscheidt, is de bewuste verwijzing ernaar. Het is deze werkelijkheid niet. En die verwijzende functie is typisch een taalfunctie, dus essentieel poëtisch. Bovendien steekt er een spanning in dit vers. waardoor het zich schrap zet tegen de traditionele poëzieopvattingen, en ook deze spanning maakt er poëzie van.

Wanneer Hans Verhaegen het geboortekaartje van zijn eerste telg als gedicht publiceert, is dit poëzie, doordat het (over)schrijven van dit kaartje uiteraard de opvatting impliceert, dat dit poëzie is. Het heeft een zoon, en hij beschouwt dit feit als poëzie. Het is meer dan gewoon een zoon hebben. Het is nog steeds een beschouwingswijze van de realiteit, geen realiteit tout court. Een poëtische veroordeling van dit soort gedichten zou zijn, niet dat ze a priori buitenpoëtisch zijn, maar wel dat dit procédé reeds vanaf de tweede keer dat het gebruikt wordt, niet nieuw meer is, plagiaat. Ik blijf dus bij mijn eerste criterium: Buddingh' onderscheidt zich van de realiteit. Doordat hij bijv. nog steeds een boodschap uitspreekt (door ze te verzwijgen, door het bij uitstek poëtische middel van de suggestie dus), namelijk dat de werkelijkheid, ook de meest banale, de moeite waard is.

Een belangrijke restrictie: het accepteren van dit poëziegenre betekent niet, dat het ongelimiteerde mogelijkheden zou bezitten. Elk genre draagt zijn eigen beperkingen in zich. Epiek sluit bij voorbaat individuelere ontboezemingen uit, lyriek verdraagt slechts node objectiviteit. Zo ook is Buddingh's poëzie niet geschikt wat het ontketenen van grootse passies, het bouwen van verbluffende taalstructuren, het losmaken van grote woordontroering, maar gepredestineerd tot het ontsteken van klein verrassingsvuurwerk. Buddingh' beschrijft een gedachte die hem ‘dan een zeker genoegen’ schenkt (13), behoudt zich het recht voor ‘om, bijvoorbeeld, waar iedereen zwijmelt / over sexus, plexus en nexus te zeggen: / geef mij suske en wiske maar, of, / waar het vrije vers alleen troef is, ‘met een sonnetje uit te komen’ (25); hij schenkt zichzelf (en de lezer) ‘vaak een kleine bron van troost’ (37), hij dicht een ‘zeer kleine ode aan de liefste’ (39), enzovoort. Het is een poëzie van anticlimaxen en understatement.

In deze beperking toont Buddingh' zich de meester. Want deze bijna-

[p. 438]

ontroerinkjes zijn inderdaad zeer belangrijk, en identiek met de eerste verwondering, waaruit zowel de wijsbegeerte als om het even welk contact met het andere wordt geboren. Buddingh' creëert de mogelijkheidsvoorwaarde tot dit contact.

Men kan enigszins de indruk krijgen, dat de appreciatie van dit ‘spontane’ genre rechtstreeks evenredig is met de afwezigheid van deze spontaneïteit in de appreciërende tijdsgeest. M.a.w., deze poëzie is een reactie tegen de retoriek van de experimentelen, en heeft als reactie (niet als poëzie) slechts zin, in zoverre de retoriek woekert. Natuurlijk lopen hierbij twee verschillende waardecriteria door elkaar: een zuiver literair en een historisch, die met elkaar niks hebben uit te staan. Historisch gezien (of voorspeld) kan men bijv. de ‘Nieuwe Stijl’ appreciëren, als een broodnodige amputatie van retoriek en vals pathos. Zo zegt de Wispelaere: ‘Geregeld om de tien jaar of zo wordt het retorische gezwel van een mode geworden poëzie weggesneden en deze operaties kennen steeds een goede afloop.’ (De Nieuwe Stijl blz. 16)

Dit is juist, maar het is geen literaire beoordeling.

Hieronder volgt een poging daartoe.

Buddingh' schrijft zijn verwonderingetjes in een taal die ze als gegoten past, namelijk een door moeizame bewerking weer gespontaneïseerd, direct medium. Zijn taalgebruik streeft geen sierlijke autonomie na, maar enkel sobere functionaliteit. Hiertoe is, naar zijn zeggen, geen inspiratie nodig, maar enkel ‘een helder hoofd / dankzij een goed uitgerust lichaam / daarmee moet men het maar zien te doen.’ (24)

De vingertikjes die hij verdient, slaan niet op deze poëtische naaktheid, maar op het tekort eraan. In het geciteerde gedicht ‘biezen mandje’ bijv. is de tweede strofe op de eerste halfregel na, overbodig. Zij voegt niks toe aan een demythologisering, die in de laatste strofe voldoende sterk naar voren treedt.

Ook het gedicht blz. 32 lijdt, in nog sterkere mate, aan dit euvel. Hier wordt het verschil aangetoond tussen de ‘jongens van venice-west’ en william blake, gedurende drie strofen, waarna de slotstrofe nogmaals onnodig samenvat: ‘dat is dan het verschil / tussen william blake / en de jongens van venice-west’. In ‘kloppen svp’ is de toegevoegde moraal om dezelfde reden overbodig. En vooral de 37ste bladzijde is veel te lang en te groot aan nietszeggendheid, om de haast niets - maar toch nog iets - zeggende troost die erin beschreven wordt, aan de lezer te brengen. Wellicht is dit nog een vorm van de zozeer bevochten retoriek: het zich laten gaan op de onbelangrijkheid van woord en mededeling, zo uitvoerig, dat het beoogde effect wordt gemist, nl. het belang-

[p. 439]

rijk worden van deze onbelangrijkheden. Hier wordt het verzet tegen de retoriek op zijn beurt tot retoriek, door de al te bewuste toepassing ervan.

Om dezelfde reden zijn die gedichten de beste, waarin de suggestie een groot deel van de uitzegging op zich neemt. Bijvoorbeeld / ‘eight days a week’, waarin de innigheid zich onder schijnbaar nuchtere exactheid verbergt: ‘als mijn vrouw met de bus naar de stad gaat / hoop ik altijd dat ze halte ziekenhuis instapt: / dan kan ik haar net zo lang nakijken / als wanneer ze halte vogelplein neemt / en zie ik haar bovendien nog een keer / voorbijkomen in de bus’.

En andere bewijsplaats vinden we blz. 39: ‘zeer kleine ode aan de liefste’:

vanochtend
zag ik op straat
een leeg heinz-blikje liggen:
en onmiddellijk
dacht ik aan jou:
57 variaties

Bij eerste aanblik speelzieke onzin, zegt de dichter hier niks minder dat dat hij haast altijd aan de liefste denkt, zowel bij het zien van lege heinz-blikjes, als bij het zien van 57 andere dingen. De suggestieve misleiding ligt in de schijn dat het blikje hem inspireert, wijl het slechts een object is, waaraan zijn geïnspireerdheid toevallig blijft vasthangen. Ten slotte zijn er ook gedichten die hun verrassingseffect louter ontlenen aan het lef waarmee Buddingh' ze poëzie durft te noemen, zoals de brief blz. 43, of zoals blz. 30, waarin de charmante bijna-nulliteit, waarbinnen Buddingh' gewoonlijk zo trefzeker blijft, tot nulliteit-tout-court wordt.

Andere voor- en nadelen van Buddingh' komen duidelijk aan het licht in de cyclus ‘vaderlandse geschiedenis’, waarin hij ons over zijn legerervaringen onderhoudt. Het schrijfprocédé is: ‘achter de schrijfmachine gaan zitten, / de kap opslaan, het papier insteken / en dan de vingers maar over de toetsen laten dansen / als een indiaans opperhoofd over de lijken van zijn verslagen vijanden.’ (84)

Geen écriture automatique, maar wel een schijnbaar weinig selectieve, narratieve dichttrant. De proloog is niet erg geslaagd, doordat de gewoon maar gerapporteerde feiten te veel enkel zichzelf reveleren (en dat is niet veel), te veel louter ‘Oberfläche’ zijn, zonder dat er ‘Tiefe’ in ‘versteckt’ is, om het motto van de bundel te parafraseren. Om dezelfde reden lijdt de epiloog aan overbodigheid. Uiteraard is dit feitjes-opsparen niet geheel betekenisloos, in zoverre het impliceert dat Buddingh' ook

[p. 440]

deze betekenisloosheid zinvol acht, maar om deze boodschap te suggereren volstaat, zoals gezegd, één dergelijk gedicht. Geslaagd zijn daarentegen de verzen v en viii uit de reeks, voornamelijk om wille van de ongehoord verrassende slotsubtiliteit, in de ‘verzwijgende vorm’ in het eerste gedicht, en in het tweede de even onverwachte anticlimax: Buddinghs burgervader blijkt in de oorlogsdagen meer gevaar te hebben gelopen dan zijn zoon-soldaat.

Ten slotte: de in dit artikel beklemtoonde soberheid van taal zou verkeerdelijk als armoe kunnen opgevat worden. Om deze indruk te ontkrachten, nog enkele flagrante bewijzen van het tegendeel. Na de capitulatie van Nederland trekt het leger huiswaarts: ‘grimmig, bedrukt, opgelucht’. (117) Een subtiele naast-elkaar-stelling. Enkele dagen tevoren hoorde men nog ‘vreemde wachtwoorden vol s-c-h's (114). In ‘invitation au voyage’ zegt hij: ‘zon of regen, dat hindert niet: / als wij samenzijn / sta ik toch boven het klimaat / (...) en jij hebt je mond bij je en een tas vol detectives / als we willen kunnen we de weg zelfs vragen.’ (74, cursivering van mij)

De twee gedichten blz. 68-69, korte stadsnotities, waarvan de sfeer hoofdzakelijk op de rekening / valt te schrijven van de inboedelbeschrijving, worden gered door de zinnen: op de weg 1 auto: een ford / 1936, schat ik' en ‘de man heeft een wandelstok bij zich: hij gaat, / denk ik, / een glaasje guinness kopen’. Deze beide restricties brengen de vaststellingszekerheid van de gedichten aan het trillen, verfijnen de plompheid van het louter-constateren tot een scherpgeëtste ijlte.

Ook de daaraan voorafgaande strandbeschrijving ontleent haar charme aan een zelfde soort ondefinieerbare potentialiteit: een strand vol Engelse lijven, twee bootjes, drie waaghalzen in zee en ‘enkele andere aarzelen nog / hun tenen in de perfide branding / maar het zal er waarschijnlijk toch wel van komen.’ (67)

De spanning van dit gedicht komt tot stand doordat niet het baden wordt beschreven, maar het ogenblik juist ervoor, de potentialiteit vóór de gerealiseerde akt.

Een laatste soort gedichten zijn gewoon knalgekke grapjes, en ze horen tot de beste stukjes uit de bundel, zoals ‘lager onderwijs’, waarop deze bespreking, die in al haar voorwaardelijkheid toch positief wil zijn, moge eindigen als op een orgelpunt:

‘Vraagt ene jongetje andere jongetje: / ‘weet jij het verschil / tussen een condoom en een dinky toy?’ / zegt andere jongetje: / ‘wat is dat, een dinky toy?’ (41)