Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 433]

Lieve Scheer
Jan Van den Weghe: een talent

Van Jan Van den Weghe verschenen onder de titel Kinderen van Kongo drie uitstekende Kongo-novellen. Het eerste, De inlandse schoolmeester, geeft in de vorm van een zeer geslaagde monologue intérieur de tragiek van een jong neger-onderwijzer, die tegen zijn wil in meegesleurd wordt in de opstandelingenbeweging en er ook eenzaam en onschuldig slachtoffer van wordt. We waarderen in deze novelle de uiterst fijnzinnige inleving die Van den Weghe ertoe brengt, tot in de eenvoudige parataktische zinsbouw toe, de Kongolese mens in zijn anders-zijn, zijn primitiever en minder geabstraheerd gedachten- en gevoelsleven, voelbaar te maken. Dubbel knap is het dat de auteur desondanks heeft weten gestalte te geven aan een zeer veelzijdige inwendige problematiek. Een heel complex van waardebelevingen en gevoelens wordt in de hoofdpersoon blootgelegd. Een paar uitwendige feiten brengt deze met elkaar in conflict, tot de hoofdperson aan de tragiek van de situatie ten onder gaat. En toch blijft ons de hebbelijkheid van een al te opzettelijke psychologisering bespaard. Van den Weghe gooit de eerste functie van de verhaler: het vertellen, niet overboord om te doen aan uitrafeling of snobistische drukdoenerij rond een paar magere feitjes. Hij geeft de lezer een onbetwistbaar boeiende intrige, en oppervlakkig gezien schijnt het in de eerste plaats enkel daarop aan te komen. De innerlijke wereld is een dieptedimensie voor de lezers die in staat zijn die dimensie te vatten. Van den Weghe laat ernaar raden in de toonval van een zin, een korte beklemdheid, een onwillekeurig gebaar, de flits van een dagdroom. Het verhaal krijgt aldus een ongewone densiteit, die getuigenis aflegt van de grote zelfzekerheid waarmee de auteur zijn stof weet te beheersen en te ordenen. Cultuurbespiegeling en psychologische uitdieping, deze geestelijke rijkdom verschijnt niet als een surplus; zij zijn niet uit het verhaal te lichten, ze zijn er niet eens in verwoord. Maar wij voelen voortdurend de aanwezigheid ervan als een onuitputtelijke ondergrondse stroom, die de laatste verklaring van het waarom en het hoe der intrige bevat.

Dezelfde kwaliteiten gelden mutatis mutandis voor beide andere ver-

[p. 434]

halen. In De dood van Jeremia ziet de auteur vanuit een blanke planter een oudere, haveloze negerfiguur leven en sterven. In zijn kommerloze eigenzinnigheid heeft deze iets van Streuvels' Knorre of - dichter bij - van Zorba. Zijn fascinerende onbegrijpbaarheid neemt hij mee in de dood. Weerom treft hoe de auteur, terwijl de aandacht schijnbaar uitsluitend gericht is op de suspense van een knap in elkaar gestoken intrige, het weefwerk van een zeer geschakeerde en complexe innerlijke wereld weet te laten vermoeden.

In het derde verhaal, De halve blanke, is de hoofdpersoon een jonge mulat, geminacht door de blanke jongens en gehaat door zijn zwarte leeftijdgenoten. Met fijne poëzie tekent de auteur zijn eenzelvig spel in de onmetelijke en overdadige natuur van Kongo. Sober en aangrijpend komt dan een donkere mineurtoon, het plotse besef van eenzaamheid dat valt over deze knaap die geen kind meer is, maar ook nog geen volwassene. De snelle, beheerste schriftuur van de brutale ontknoping laat zien hoe sterk de auteur zichzelf in handen heeft om bij een uiterst beklemmende gruwelscène elke foutieve pas in de richting van sensatieschrijverij of sadisme te mijden.

Zoals men ziet heeft deze verhaalkunst vele kwaliteiten: beheersing, goede typering, sfeervolle poëzie, knappe bouw met telkens een goed-berekend en geladen slotakkoord. Men kan Van den Weghes verhaalkunst echter niet voorbijgaan zonder haar diepste dimensie te bespreken: de levenshouding en de levensbespiegeling die eraan ten grondslag liggen. Wat bij V. d. Weghe het meest treft, is de grootmoedigheid waarmee hij verhaalt, de drang naar begrijpen, aanvaarden en liefhebben, de eerbied waarmee hij de Kongolese mens tekent als een andere, die juist door zijn anderszijn een unieke, onvervangbare waarde vertegenwoordigt, en ons toch in het onpeilbare mysterie van zijn persoonlijke vrijheid zo verwant is. Van den Weghe wordt aangegrepen door het inwendig mysterie van de mens, als wezen dat in vrijheid kiest tussen goed en kwaad, tussen liefde die geduldig is en vertrouwt, en zelfzucht die zich openbaart in haat en wreedheid. Tegenover de mens die voor het kwade kiest, treedt hij echter niet op als rechter of wreker, evenmin als hij om het lijden opstandig of radeloos wordt. Van den Weghes houding tegenover de onvermijdelijke tekorten van mens en leven is gerijpt tot de sereniteit die men wijsheid noemt. Zowel in het eerste als het laatste verhaal wordt de onschuldige hoofdfiguur die met warmte getekend wordt, het noodlottig slachtoffer van de kwade neigingen der anderen. Deze ondergang wordt echter aanvaard en weergegeven zonder een zweem van bitterheid tegenover de schuldigen of tegenover het leven.

Van den Weghe heeft als prozaïst dus vele kwaliteiten. Terwijl de auteur

[p. 435]

over voldoende vaardigheid beschikt om de lust aan ontspanning en schoonheid te bevredigen, geeft hij ook onze geestelijke mens iets mee. Hij stelde ons in staat contacten te vinden, mensen te leren kennen in het diepere zijnsvlak van hun levende persoonlijkheid. Ook in de kleinste figuur heeft hij een wereld van innerlijkheid opengelegd. Aldus hebben zijn verhalen ons een greintje meer bewust gemaakt van de immense rijkdom die in één enkele, schijnbaar banale mensengestalte schuilt, en we hebben een korrel levenswijsheid meegekregen.

Wat de karaktertekening betreft, zouden we misschien wel wensen dat de auteur een sterkere zintuiglijke gevoeligheid ontwikkelde. De karakters zijn over 't algemeen wel goed uitgewerkt en geschakeerd, maar de contouren zijn niet scherp genoeg. Van den Weghe steunt te uitsluitend op de dialoog, in plaats van zijn figuren ook langs het zintuiglijke gestalte te laten krijgen. Indien de auteur meer aandacht schonk aan de expressiekracht van gelaatsuitdrukking, gebaren en houdingen, zouden zijn figuren meer reliëf hebben en onvergetelijker zijn. Voor het overige menen wij dat elk lezer de lectuur van Van den Weghe novellen zeer zal appreciëren.