Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 395]

Boekbesprekingen

De nesthond, een nieuwe roman van Fem Rutke, uitgegeven door Desclée de Brouwer, is het tweede deel van een romancyclus, die met een derde deel onder het motto ‘met geheel uw verstand’ moet worden besloten. Dit tweede deel kreeg als ondertitel de enigmatische woorden ‘(oprechte muren)’ en bevat twee afdelingen: het lange eerste deel (in de ik-vorm) staat onder het motto ‘met geheel uw ziel’, het tweede (in de hij-vorm), dat slechts een 40-tal bladzijden telt, is getiteld: ‘met geheel uw lichaam’. Hiermee heb ik nu zelf bijna de hele akte van liefde opgezegd. Ik vermeld deze motto's en titeltjes enkel om de algemene sfeer en thematiek van dit boek te suggereren. De liefde staat hier immers centraal: de liefde in verscheiden schakeringen en combinaties, in Abschattungen zou men bijna zeggen, wanneer men de overwegend cerebrale, hyperreflexieve schrijftrant van Fem Rutke voor ogen houdt. Ik meen dat zij in deze roman, zoals in de vorige, die Dakloos worden heette, verschillende mogelijkheden van beminnen aftast of, wellicht beter uitgedrukt, test in concrete situaties met bepaalde partners.

De hoofdpersoon Jeffie Valk, leerlingjournaliste, leeft vooreerst in min of meer zusterlijke liefde samen met het artistiek aangelegde, maar verbitterde meisje Tanje. Met dit meisje speelt zij het hoge spel in de trapéze - een gevaarlijk duizelingwekkend spel boven de afgrond. Zij zijn ‘fijnzinnig verslaafd aan (hun) hoge spel’ (39). In dit ‘mystieke avontuur’ van twee vrouwenzielen, zoals Jeffie zegt, zoekt Jeffie niet zozeer zichzelf; zij wil veeleer Tanja door een haast moederlijke begeleiding tot zichzelf laten komen. Nochtans voelt zij in haar verhouding met Tanja steeds het heimwee naar een gezonde verliefdheid. Zij beiden leiden, zo zegt ze, ‘een vermoeiend leven in muffe frustratie’ (34). De kritiek op haar verhouding met Tanja, die voor haar zonder perspectief is, begeleidt steeds haar beschrijvingen van de vervoerende liefde voor het mooie meisje. De trek naar de vrijer maakt haar weemoedig. Bovendien werkt de verliefdheid van kapelaan Storm op Tanja hier ook vertroebelend. Andere mogelijke bevredigingen van Jeffies alomaanwezige liefdenood zijn de mannen Theo Olthof en Tony Goudsmit. Ze kunnen voor Jeffie slechts buitenbeentjes en vreemdelingen blijven. Bij Theo bijv. voelt ze zich niet thuis; zij, de nesthond, het trouwe huisdier, kan slechts bij Tanja tieren. Ze heeft immers zo dikwijls aan zichzelf beloofd, Tanja niet te zullen verlaten. Een laatste mogelijkheid om haar onbevredigbaar liefdeverlangen te testen is Nol Strand, de minnaar uit de laatste afdeling ‘met geheel uw lichaam’. Hierin wordt verteld hoe Jeffie in de frisse lucht van de Vogezen verblijft met een zakenman, zich aan hem schenkt ‘met geheel haar lichaam’, maar zichzelf even eenzaam en kwetsbaar terugvindt. Zo is dit boek De nesthond de captatie van een erotische stroming, een subtiel fluïdum, dat het hele boek doortrekt en een bedding zoekt in verschillende richtingen. Het aftasten van deze mogelijkheden gaat gepaard met een verkenning van de eigen psyche en van die van de andere.

Ik heb de indruk (ik ben er geenszins zeker van) dat Jeffies liefdenood zelf een Abschattung is van een nog fundamenteler onbevredigbaarheid: ‘nee, denk ik, het is niet alleen dat wat ik mis:

[p. 396]

geen mannelijke hartstocht, ook geen mannelijk lichaam, het kan alles zijn maar één zo'n punt is het niet.’ (47-48). Jeffie zoekt ergens een thuis, ergens een nest; zij test de alledaagsheid in het licht van een hoger verlangen naar een definitieve geborgenheid. Het thuis dat zij vindt heeft alleen vier muren, maar geen dak. Zij verdwaalt in haar heimwee; het absolute dat zij zoekt, valt zo moeilijkt te situeren. Dit boek is dan ook, zoals het vorige, een bekentenis van het metafysische menselijk tekort. Jeffie leeft opzettelijk moeilijk, gevaarlijk en averechts zoals de forellen die stroomopwaarts springen. Zij wil de toppen van het leven halen, zij zoekt de naam van de Andere met hoofdletter, maar blijft voorlopig tussen de vier oprechte muren. Ik herhaal dat ik deze interpretatie van een moeizame lectuur geef met het voorzichtigste voorbehoud. Ik kan enkel betreuren dat een degelijke thematiek met een zekere geestelijke allure op zo'n gesofistikeerde manier gestalte krijgt in deze roman. Fem Rutkes manier van schrijven roept mij het beeld voor ogen van twee processies van Echternach die elkaar in een smalle straat kruisen. Ik heb zulk spektakel nooit gezien, maar het moet eruitzien zoals de structuur van De nesthond, die voortsukkelt met door inhibities en reflexies voortdurend gestremde pasjes, struikelend van zin op zin en tussendoor ook nog eens van woord op woord. Een roman van Fem Rutke lezen is geen pretje en - het pretje nog daargelaten - de beloning voor zoveel moeite is wel erg schraal. Men moet wennen aan haar getelescopeerde dialogen, aan haar uitermate geschematiseerde, skeletachtige verteltrant, aan haar steeds door reflexies afgeknotte zinnen. Om dit boek te smaken wordt van de lezer de nerveuze behendigheid gevergd van de forellen die averechts naar de toppen zwemmen. Ik beken eerlijk dat dergelijke manier van zwemmen mij niet ligt.

M. Janssens

Twee in een vlees

Het jongste boek van het Nederlandse schrijversechtpaar Anny Matti en Wim Spekking, Twee in één vlees, verschenen in de Diamantreeks van de uitgeverij H. Nelissen te Bilthoven (210 blz. geb. 205 F.), is tot dusver zeker hun meest ophefmakende roman, hoewel hij naar mijn mening niet hun beste is. Het jonge echtpaar Spekking-Matti is katholiek. Als men hun roman Twee in één vlees een ‘katholieke roman’ zou noemen, dan is hij een van de meest vrijmoedige katholieke romans die ooit in ons taalgebied verschenen. De auteurs pakken met hartversterkende vrijmoedigheid een aantal problemen aan, vooral dan in verband met de kerkelijke huwelijksmoraal, waarvoor het huidige katholieke Nederland uiterst gesensibiliseerd is. Zij vertolken in existentiële ervaringen wat op dit ogenblik in Nederlandse vooruitstrevende milieus gedacht wordt over het gezinsleven van geëmancipeerde katholieken. Ik kan mij voorstellen dat niet alleen in Nederland, maar ook bij ons de auteurs achting en bijval zullen genieten voor hun eerlijke durf, hun onverleugend realisme, hun volgroeide zelfstandigheid van vrij denkende christenen, hun onwrikbare gelovigheid die niet wankelt bij hun uitvallen tegen het traditionele doe-christendom der voorschriften, der biechtvaders en der encyklieken. De emancipatie van de intellectuele leek binnen de Kerk, die Matti en Spekking voorstaan, betreft immers niet louter de delicate kwestie van de huwelijksmoraal, maar, veel ruimer gezien, het aggiornamento van het christendom als levensstijl van mensen, mannen en vrouwen, die tegelijk christen én mens willen zijn, vrije mensen met angsten, twijfels en onzekerheden te midden van de zo stilaan afgesleten ‘vanzelfsprekendheden’ van een kritiekloos gepredikt christelijk geloof.

Het boek bevat het verhaal over een kri-

[p. 397]

sis in het gezinsleven van Rob en Petra Verhoeven. Ze zijn katholiek, tien jaar getrouwd, hebben twee kinderen; hij was leraar, zij ook, maar zij gaf haar baan op om zich aan de huishouding te wijden. Om aan haar intellectuele behoeften te voldoen volgt Petra, die het niet bij kinderen en keuken wil laten, nog colleges in de sociale filosofie aan de universiteit. Dat ze niet voortdurend op het nest wil zitten en eens wil vliegen, ‘óók terwille van het vliegen zelf’, kan haar toch niet als een tekort aan liefde aangerekend worden? Zij ijvert voor de volle erkenning van de vrouwelijke inbreng in de samenleving. Niet ten koste van de man, maar samen mét hem wil zij leven ter wederzijdse verrijking van man en vrouw in een samenleving die niet uitsluitend van de man uit gedacht wordt. Zij hebben hun liefde van meet af aan als iets speciaals gedroomd en beleefd. Ze komen uit beschamende taboes en willen nu eens integraal, als vrije gehuwden, hun leven in handen nemen. De manier waarop zij de geboorten spreiden en het aantal ervan bepalen, willen zij nu eens zelf uitmaken, zonder welke binding ook. De crisis komt, wanneer Rob een baan bij de televisie aanvaardt en door langduriger uithuizigheid meent te vervreemden van zijn vrouw. Voor hoger inkomen en meer aanzien wil hij niet hun partnership in het huwelijk, dat ze zo schoon hadden gehouden, laten verwateren ‘tot de ouderwetse structuur uit een voorbije periode’ (134). Hij meent bovendien dat hijzelf in zijn nieuw beroep meer een functie dan een méns worden zal. Heel alleen neemt Rob dan het besluit, ontslag te nemen. Staande voor een onzekere toekomst, voelen Rob en Petra zich niettemin gelukkig en vrij.

Ik heb mijn achting voor de volwassen openhartigheid van de heer en mevrouw Spekking daarnet reeds uitgesproken. Een pleidooi voor een dynamisch en progressief christendom van en voor mensen, ontdaan van taboes en met intellectuele rijpheid beleden, is ten allen tijde welkom. De geïntegreerde seksualiteit, de eerbied voor de persoonlijkheid van de echtgenote, het stellen van de liefdesgemeenschap als richtlijn van het gezinsleven, de kritiek op het façade-christendom: het zijn allemaal lichtpunten in dit boek. Ik zou echter nu nog willen zeggen waarom ik deze roman als minder geslaagd beschouw.

Het kernprobleem, nl. dat van het gezinsleven binnen de Kerk, lijkt mij nogal extreem en daardoor ook wat onwerkelijk gesteld. Ik meen dat de auteurs zich hier door hun jeugdig enthousiasme net iets te ver hebben laten leiden. Als nieuwe Adam en Eva hebben zij in de appel van de ongehoorzaamheid gebeten en zij hebben daar veel plezier aan, ik zou zeggen: net iets te uitbundig en een tikkeltje te uitdagend. Het al te doorzichtige contrast met het gezin van de ouwe heer Smits, die nog in het tijdperk van het statisch christendom leeft, is te goedkoop.

Ook het tweede probleem, dat van de verhouding tussen gezinsleven en beroep, werd eenzijdig, om niet te zeggen: simplistisch uitgewerkt. De uitwerking van dit probleem is veel te benepen, zoals de probleemstelling zelf te absoluut is. Ach, wat is nu nog een afstand van 70 km, en een baan bij de t.v. stoot toch niet ipso facto de méns op het achterplan? Dit is een kwestie van karakter en temperament, vooral van het temperament van de echtgenote, zou ik menen. De auteurs hebben hier te radicaal veralgemeend. Het is jammer dat dit zo geëmancipeerde boek daardoor een bekrompen karakter verkrijgt. Hun pleidooi voor een gave huwelijksgemeenschap wordt afgezwakt door de overbeklemtoning van externe factoren.

Ook de structuur van de roman vertoont goede en minder goede kanten. De hij-

[p. 398]

hoofdstukken die (hoewel in de O.V.T.) een heden vertellen, wisselen af met ikfragmenten die beurtelings door Rob en Petra worden verteld. Deze verhaalsequenties in de ik-vorm behandelen in losse chronologische orde het ‘verleden’: de kennismaking, verloving, huwelijk, geboorte van het eerste kind. De ingelaste stukken uit het verleden hebben ten opzichte van de hij-vertelling een contrasterend en intensifiërend effect. Zij geven meer reliëf aan de dramatische hoogtepunten in het hij-verhaal. De harmonie van vroeger bijv. dramatiseert de vervreemding in het verhaal van de crisis. Drie kapitale momenten, nl. de eerste ontmoeting, de eerste huwelijksnacht en de geboorte van het eerste kind, worden tweemaal verteld, nu eens door Rob, dan door Petra. Ik betwijfel de functionele waarde van deze dubbel verhaalde flashback-taferelen. Naar mijn mening voegt de dubbele vertelling, die eigenlijk niet een dubbele belichting wordt, weinig toe aan de psychologische densiteit van het verhaal. Het flashback-mechaniekje draait in die dubbel vertelde fragmenten in het ijle. Het truukje is overbodig. In hun vorig werk De executie hebben de auteurs dit procédé zinvoller aangewend dan hier. Dit belet mij niet, dit kruimig geschreven en zeer vlot leesbare boek ondanks zijn gebreken warm aan te bevelen.

M. Janssens

Dagboek 6

De publikatie van de dagboeken van pater Pieter van der Meer de Walcheren door Desclée de Brouwer vervolgt met Dagboek 6.1962-1964. Dit boek is op de eerste plaats een warm getuigenis van diep religieus leven. De auteur noteert dag aan dag zijn bezoeken, uitstappen, reizen, lecturen, gesprekken, herinneringen, meditaties, maar door dit alles, dat niet voor de ‘petite histoire’ wordt verhaald, trilt zijn onverwoestbaar jeugdig geloof en zij strijdbaar non-conformisme. Het is ontroerend, bij deze oude man een zo levendige bekommernis te zien voor de noden van de wereldkerk en zo'n stimulerende interesse voor de vernieuwingen in de Kerk. Sommige van zijn commentaren bij achtergebleven opinies zinderen na als mokerslagen! De geest van Bloy, wiens naam hij naast Maritain en Teilhard het vaakst vernoemt in dit dagboek, leeft nog in hem. Hij zal revolutionair blijven tot de laatste stond. Ik weet niet of ik modern ben, zegt hij, maar ik ben door en door actueel. Het geloofspunt dat hij het meest bemediteert en lyrisch bezingt, is dat van de Incarnatie. Ontroerend is ten slotte ook de aanwezigheid, op elke bladzijde van dit boek, van zijn in 1953 overleden echtgenote Christine. Met haar voelt hij zich over het graf heen verbonden, hij leeft naar haar toe, zoals de Kerk naar haar Bruidegom. Dit is geen literatuur, zo zegt de auteur zelf, maar een levensboek dat tot bezinning over de diepste waarheden aanspoort.

M. Janssens