Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 280]

Albert Westerlinck
Bij de opheffing van de Indexwet

Kardinaal Ottaviani, proprefect van de Congregatie voor de geloofsleer te Rome, heeft officieel medegedeeld dat de Indexwetgeving wordt opgeheven. Een tijdschrift als de Dietsche Warande, dat sinds zijn stichting door de katholieke emancipator Jozef Alberdingk Thym meer dan honderd jaar op de bres heeft gestaan om de geestelijke vrijheid van de gelovigen en de verruiming van het intellectueel en esthetisch beschavingsleven binnen de roomse gemeenschap te bevorderen, kan moeilijk dit belangrijk feit voorbijgaan zonder er even bij stil te staan.

De Index was sinds vele eeuwen, zowel in als buiten de katholieke Kerk, een berucht verschijnsel. In onze eeuw is stilaan iedereen hem gaan beschouwen als verouderd, veelal ergerlijk en soms belachelijk, verwerpelijk en bovendien onefficiënt. Alles liet voorzien dat het einde van deze censuurwet nakend was. Het zware boek van ca. 500 pagina's, dat in 1948 voor 't laatst van de Vaticaanse persen gleed - en dat slechts weinigen ooit hebben gezien, omdat het in weinige bibliotheken te vinden is - werd niet meer herdrukt en over korte of langere tijd zal het antiquarische waarde krijgen. Johannes XXIII - andermaal Hij - heeft duidelijk laten blijken dat hij de Indextraditie niet wenste te bestendigen. Hij heeft een bijzondere commissie samengeroepen om de Index te herzien en waarschijnlijk is het wel aan hem te danken dat enkele voorname christelijke denkers van onze tijd, die ook op het tweede Vaticaanse Concilie gunstig inspirerend hebben gewerkt, niet in extremis op de trieste verbodslijst werden geplaatst.

Door de opheffing van de Indexcensuur wordt een muur neergehaald tussen de roomse gelovigen en het geheel van de moderne (post-renaissancistische) geesteswereld, alsmede tussen de roomse gelovigen en het andersdenkende deel der hedendaagse beschaafde mensheid. Dat is wel een der zichtbare tekens, belangrijk in hun onmiddellijke en zeker even belangrijk in hun symbolische betekenis, die metterdaad bewijzen dat het de katholieke Kerk ernst is met haar aggiornamento, haar streven naar een open en eerlijke verhouding tot de wereld. In dat opzicht zal de opheffing van de Index als realiteit én symbool in gelijke mate gelo-

[p. 281]

vigen en ongelovigen verheugen, in zover zij althans gesteld zijn op eerlijke geestelijke samenleving onder elkaar.

Ook in ander opzicht, namelijk voor wat de situatie van de intellectuelen en geestelijk creatieve mensen in de Kerk betreft, zal die opheffing gunstig inwerken. De cultuurscheppende krachten die geloven of dit wensen te doen, zullen zich in de katholieke Kerk meer thuis voelen. Zij zullen niet meer moeten vrezen dat vernieuwingsdrang in ideeën en vormen met geloofsontrouw, vooruitstrevendheid met tuchteloosheid en originaliteit met ketterij zouden worden verward. De sfeer van wantrouwen en zelfs tirannie, die vroeger in sommige sectoren van het geestesleven de katholieke lucht vertroebelde, kan plaatsmaken voor een vertrouwende dialoog, waarin rechtvaardigheid en liefde worden geëerbiedigd.

Hoe belangrijk de opheffing van de Index ook zij voor de verhouding van de katholiek tot de moderne Europese cultuur in 't algemeen, met betrekking tot de Nederlandse letterkunde is zij, op zichzelf gezien, van weinig betekenis. Doch wel lijkt ons van het hoogste belang dat de nieuwe geest, die tot de opheffing van de Indexwet heeft geleid, zou doordringen in al onze katholieke milieus, vooral bij degenen die tot het openbaar beoordelen van boeken en tot het uitlenen ervan in bibliotheken zijn aangesteld of geroepen.

Eerst en vooral dient te worden gezegd dat het ons als vanzelfsprekend voorkomt, dat recensenten en bibliothecarissen zich voor de wereldbeschouwelijke aspecten van een te bespreken of uit te lenen boek interesseren. Het kunstwerk is geen louter esthetisch object maar tevens een levensexpressie, die waarde heeft volgens de ruimte, diepte en genuanceerdheid van haar uitdrukkingskracht. Het is ongetwijfeld nodig het kunstwerk met zuiver esthetische maatstaf te meten, maar die maatstaf volstaat niet. Hij moet aangevuld worden door een volledig existentiële, menselijk en wijsgerig rijpe, tevens wereldbeschouwelijke confrontatie met het werk. Dit betekent dat wij niet houden van een literatuurkritiek die bij het beoordelen van een kunstwerk haar wereldbeschouwing tussen haakjes zet. Een criticus die enkel in de huid van de schrijver kruipt en niet bezonnen in de zijne terugkeert om van uit eigen geweten te denken, is die naam niet waardig. Al evenmin echter houden wij van een gelovige kritiek die, aan de antipode van de eerstgenoemde, de esthetische maatstaf niet doet prevaleren in de beoordeling van alle esthetische aspecten. Elke gezonde literaire kritiek werkt in de buurt van het middelpunt dat ligt tussen de eenzijdige uitersten van het estheticisme en het louter wereldbeschouwelijke getuigenis. Indien het ons aldus vanzelfsprekend lijkt dat in het totale kritische standpunt van

[p. 282]

een gelovige tegenover een boek zijn wereldbeschouwing aanwezig is - al zij het slechts op impliciete wijze -, dan achten wij het ook natuurlijk dat in de katholiek gelovige gemeenschap organismen in werking worden gesteld of personen worden geroepen die de gelovige bij de keuze van zijn lectuur wereldbeschouwelijk helpen oriënteren.

Het komt echter op de geest van deze wereldbeschouwelijke beoordeling aan.

Ten eerste zal de censuurgeest, in zover hij nog bestaat, moeten verdwijnen, nu Kardinaal Ottaviani in hoogst eigen persoon meldt dat het Vaticaan niet meer drastisch censurerend zal optreden (tenzij in volstrekt exceptionele gevallen). Juist die censuurgeest heeft sinds eeuwen verbittering gewekt. Het verbodssysteem zou de plaats moeten ruimen voor een systeem van positieve oriëntatie en, in de mate van het mogelijke, van genuanceerde aanbeveling.

Bovendien moet de literaire kritiek, die aan de wereldbeschouwelijke aspecten van een werk alle verdiende aandacht besteedt, zich steeds ten volle ervan bewust zijn, dat alle menswaardige kritiek een dialoog moet zijn, die begint met de erkenning dat in andere wereldbeschouwingen heel veel waarden te vinden zijn. Om die reden verdienen alle merkwaardige geestesscheppingen en kunstwerken, die uit een andersdenkend milieu zijn ontstaan, in de katholieke bladen en tijdschriften een bijzondere aandacht. Om die reden zou het ook wenselijk zijn dat de vatbare lezers ze in de belangrijke katholieke bibliotheken, ook in de provinciesteden, kunnen aantreffen. Het komt er dan voor de bibliothecarissen op aan, met ruimte maar ook wijsheid, positief oriënterend te kunnen oordelen. Men vergete daarbij niet hoe nefast en onzinnig het is, in onze open wereld vol culturele uitwisselingen, bepaalde waardevolle boeken, om wille van wereldbeschouwelijke eigenschappen, in het katholiek milieu te negeren of te verwijderen.

Het komt er tenslotte ook op aan dat de wereldbeschouwende beoordeling - vanuit welke wereldvisie ook gegeven - ten volle overtuigd zij van haar relativiteit en tevens volledig bewust van de vrijheid van de lezer, waardoor het dan mogelijk wordt aan eenzijdigheid en dogmatisme te ontsnappen. In menselijke mate weliswaar, want wie is - vanuit welke wereldbeschouwing ook - al niet eens eenzijdig of dogmatisch, al wil hij het niet bekennen?

Over 't algemeen mag worden gezegd dat de nieuwe geest, die door de opheffing van de Index nu officieel als geldig wordt verklaard, in de katholieke literatuurkritiek van onze gewesten sinds de jongste oorlog reeds ingang heeft gevonden. Dat het nieuwe feit weinigen in verlegenheid brengt en de meesten zal aanmoedigen om verder te gaan

[p. 283]

op de sinds enkele jaren ingeslagen weg, is een verheugend verschijnsel.

Ook afgezien van deze feiten is voor ons, op het plan van het geloof, het verdwijnen van de Index in de nevelen van het verleden een heuglijk feit. Het geloof zal hierdoor enkel worden gevoed en het gezag, nu het zich niet enkel meer op verbodsbepalingen toelegt, geestelijk versterkt. Anderzijds hebben vrijheid en menselijkheid hun normaal recht gewonnen. Er is geen verlies, enkel veel winst.

Laten gezag en vrijheid, menselijkheid en geloof elkaar ten volle aanvullen in een toekomstige tijd, die in dit essentieel opzicht zoveel zegenrijker zal zijn dan een somber verleden, waarin de Index verdwijnt.