Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 241]

[1966/4]

Maurice Roelants
Toelichting bij ‘Oog in Oog’

In de april-mei aflevering 1965 van Dietsche Warande en Belfort publiceerde ik onder de titel Oog in Oog vijf gedichten die ik aan Marnix Gijsen opdroeg. In een uitvoerige opdracht zette ik uiteen dat ik met menig schrijver, bij mij zelf, dialogen voer over dood en hoop. Er kwamen diverse schrijvers van bij ons en een hele serie motto's bij te pas.

Die gedichten en hun fronton verschenen in mijn verzenbundel Vuur en Dauw, waarvan thans bij de Bibliotheca Christiana te Bonn van de hand van Heinz Graef een Duitse vertaling verschijnt, evenwel met ‘Erläuterungen’ bij Oog in Oog, in plaats van de opdracht en de motto's. Voor de Duitse lezers immers waren tal van geciteerde dichters, zoals Jan van Nijlen, Paul van Ostayen, Richard Minne, Marnix Gijsen, niet zulke duidelijke begrippen met hun eigen evidenties als voor de Nederlandse.

Is de ‘toelichting bij Oog in Oog’ een tweede voorstuk bij enkele verzen, geschreven thans voor ‘Glut und Tau’, het wil mij voorkomen, dat zij, op de drie eerste regels na, als een op zich zelf staand stuk proza kan gelezen worden: De lezers van ‘Vuur en Dauw’ zullen er op dezelfde grondtoon van de bundel een complement in vinden.

M.R.

Oog in Oog met de Dood, dacht ik aanvankelijk de vijf hierna afgedrukte gedichten te noemen, al had ik het met enige zelfspot moeten doen om de al te grote ernst in te tomen. Ik zie vóór mijn venster rosse stukken tarwe rijpen. Niet voor lang meer. Straks wordt het gemaaid, gedorst, gemalen en volgt het verder zijn bestemming van nieuw zaad of voedend meel. Het doet bij mij de vragen rijzen, zo oud als de wereld. En ik, als ik mijn hoofd neerleg? Word ik als dode stof geborgen? Of heb ik nog deel aan de wedergeboorte van alle leven?

Eén van mijn dierbaarste vrienden, Richard Minne, stierf onlangs. In theologische zin verwierp hij elke metafysieke speculatie. Nooit had iemand het leven zo lief uit gebieden van onvoldaanheid, menselijke tekorten en kwetsbaarheid. Daarbij was hij onhandig en bars. Aan al wat

[p. 242]

hij gadesloeg zag hij onvolkomenheden. Het verhakkelde was ook in hem. Een en ander kon hij niet aanvaarden. Dat maakte hem ruig en opstandig. Hij gromde en spotte. Uit nooddruft vloekte en blasfemeerde hij. Wie vernederd was of leed was zijn broer. Hij knarsetandde om geschonden perfecties, waarnaar hij altijd heimwee bewaarde. Van zijn gemoedspijn maakte hij déze diagnose: ‘Mijn zieke ziel haakt aan iedere droom.’ Geen wonder dan ook, dat uit zijn hart een kreet opwelde van wilde hunkering naar het volstrekte in de goedheid en de eindeloosheid:

Daar is in de wereld niets, mijn God,
dan de ruimten om ons,
dan de zingende oceanen,
dan de zonnen en 't gegons
der zwermen in de avond laat.
Daar is niets dan wat hol gepraat
en mijn verlangen dat vecht naar u.

Toen hij zichzelf transcendeerde, stond op het einde van zijn verlangen een naamloze godsfiguur. Het verschijnsel werd meer waargenomen en omgezet in het begrip: God is een schepping van de mens. ‘De wereld is zo droef. Laat ons twee ogen sluiten’ had hij in een van zijn kleurigste gedichten geschreven.

Een andere intieme levensgezel, Marnix Gysen, ging het juist andersom. Met sterk godsgeloof als familieërfenis en geharnast met een streng religieuze opvoeding schreef hij in zijn jeugd een vers van ongemeen vurige franciscaanse bezieling. Hij dichtte over ‘bergen van licht’ en ‘het ellendig beste dat men heeft’. Hij vroeg om ‘de gave des gebeds’ en er werd hem meteen een uitzonderlijk zinrijk gebed verleend. ‘Geef aan allen en aan mij een vaderland te beminnen en dat de mensen ook elkaars vaderland leren liefhebben.’

Er is een vriendschap, die verhindert dat men onbescheiden zich in andermans drama's opdringt. Ik zag het wel, dat hij jaren in velerlei werk schuil ging zonder de minste zelfbelijdenis. Toen opende hij van jaar tot jaar in nieuwe lyrische boeken zijn hart. De oude godsbetovering had hem niet alleen ontgoocheld, zij had hem definitief verlaten. Zijn sterk harnas had hem belemmeringen en wonden bezorgd. Het gebeurt meer, dat te veel sacrale spanning en te strenge dogmatische discipline onhoudbare beklemmingen verwekken: waarom, onder de wreedheden van de oorlog en de uitroeiing van de joden, betuigde God zich niet? Hij nam de boutade over: ‘God heeft slechts één excuus, niet te bestaan.’ Hij zelf deed na bittere, geestig persiflerende, sarcastische Ica-

[p. 243]

rusvluchten boven aardse velden van het oude Europa en het nieuwe Amerika, waaruit hij stoïcijns en eenzaam heerlijke, maar geschonden herinneringen opriep.

Zijn rechtgeaardheid, zijn moed en overgave des harten bleef hij voort beoefenen, maar met al de pudeur van de spot - Franciscus had hij eens als ‘banaan van zoete vergiffenis’ gehuldigd. God, voor wie zijn hart een leeg graf geworden was, vergaf hij niet. Hij sprak er alleen nog over met uitdagende wrok.

Charles du Bos bepaalde de mens als een wezen, dat in staat is uit God te zijn. Ik meen dat iedere godsidee veel ruimer is, dan de beste idee die men zich van de mens kan vormen. Het voldoet mij niet, dat de mens de maat van de mens zou zijn. Zijn grenzen en mogelijkheden, zelfs op hun ruimst, zijn daartoe te gering. Hij kan niet het middelpunt zijn van het heelal. Daarvoor bestrijkt hij een te klein randgebied van al wat de eindeloosheid omvat. Ook buiten hem moeten er spirituele waarden bestaan van dezelfde orde als intelligentie, dapperheid, liefde, berouw, offervaardigheid, zin voor gerechtigheid, die, over de dode stof heen, veel natuurlijke wreedheid breidelen en die op geluk en leven gericht zijn. Laat op andere planeten bewuste wezens bestaan, die zo vrij als wij rond zich afschuwelijkheid en verwarring hebben gezaaid. Op onze algemene noemer gebracht zou het beduiden, dat hun leven eens wordt gedeeld door een wezen als zij zelf, dat hun het equivalent voorhoudt van een universele boodschap. Wij hebben zo'n boodschap gekregen van iemand, die zich op een afstamming uit de hoogste orde beriep, om met iedere belevenis en ieder woord, zo diep als eenvoudig, in onze passies en onze samenleving telkens naar een herstel van een verstoorde harmonie te streven. Van de agnosticus Alain is de erkenning, die mij zo behaagt: het christendom vestigde de revolutionaire waarheid, dat alle mensen tot dezelfde essentie behoren, dat allen gelijk zijn, dat iedereen deel heeft aan een individueel en universeel geweten, dat voor kwaad en wreedheid nergens een kiem in het evangelie ligt, maar wel in de mens, die haar van nature uit koestert.

Ik blik terug op een nooit verbroken verstandhouding met intiemen, die hun warmhartige levensliefde en rechtgeaardheid in een humanistische erecode vonden. Onze schoonste ervaring is, dat wij eikaars overtuiging, twijfel of verworvenheid hebben geëerbiedigd zonder er onze vriendschap door te laten aantasten. Het is ijdel van het kenbare of de mysteries iets

[p. 244]

te aanvaarden of te verwerpen, om er elkaar vijandig mee naar het hart te staan. Zich wijzer achten en dommer doen, is onzin.

In deze gesteldheid hebben tal van schrijvers mij bewogen. Ja, ik stemde in met François Mauriac, toen hij in zijn Bloc-Notes optekende: La créature, cabrée devant la mort, demande des comptes à Dieu. Ja, ik huiverde om de bittere impuls, die mijn vriend Marnix Gysen deed schrijven, met begrijpelijke afkeer voor Ilse Koch, omdat zij met helse handen een mensenhuid tot lampekap verknoeide: ‘Hoe kon God, die men goed noemt, verdragen, dat twaalf miljoen ogen smekend staarden naar zijn stom en roerloos aangezicht?’ Ja, ik deelde de smartelijke deferentie van Federico Garcia Lorca voor de dood van de stierenvechter Ignacio Sanchez Mejias, die hem zijn majestueuze treurzang ingaf: ‘Ga weg, Ignacio: Neem het hete geloei niet meer waar. Slaap, vlieg, rust: de zee gaat ook zo dood.’ Deze en zoveel andere geschriften hielpen mij om voor eigen rekening te lijden, lief te hebben, te vergaan, met in mijn mond het zout der wanhoop, maar ook een smaak van hoop. Hirosjima verging. Hirosjima rees op uit haar as. Al mijn vertrouwen is gericht op die golfslag van nieuw leven.