Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 231]

Lieve Scheer
Marnix Gijsen en zijn fotoglimlach

Desclée De Brouwer stichtte een nieuwe geïllustreerde reeks Open Kaart, waarin o.a. Demedts, Lampo, Streuvels, Daisne, Hella Haasse, Duribreux en Roelants een zelfportret zullen konterfeiten. Aan Marnix Gijsen viel de eer te beurt de reeks te openen met Zelfportret, gevleid natuurlijk. Als men dit Zelfportret leest, valt onmiddellijk op hoe weinig scherp de toon van deze auteur geworden is. In Allengs gelijk de Spin, waar naar mijn oordeel de menselijkste en in alle geval de meest harmonische en rijpste bladzijden staan die Gijsen schreef, hadden wij trouwens reeds zulke verzachting vastgesteld. Dit zelfportret moet het echter gewis tegenover die laatste verhalenbundel afleggen. Allengs gelijk de spin was duidelijk met meer engagement en meer literaire pretenties geschreven; om zijn Zelfportret te vervaardigen is Gijsen op een eerder improvisatorisch manier met zijn materiaal omgesprongen, losweg, zoals in zijn wekelijkse commentaren. Het lag ook niet in zijn bedoeling zijn eigen wezen te ondervragen, het raadsel van zijn eigen gelaatstrekken te peilen; hij wilde de lezer blijkbaar slechts een pasfoto geven en bleef daarom nogal dicht bij de oppervlakte van het zuiver uitwendig levensverhaal. Wij vinden dat spijtig. De titel had ons zoiets wel laten verwachten, maar toen wij als motto het openingsgedicht vonden uit The house by the leaning tree, ‘'k sta voor de spiegel...’ hadden wij één ogenblik de hoop gekoesterd een Gijsen aan het woord te krijgen die in opperste eerlijkheid zou pogen alles prijs te geven wat hij in laatste instantie over zichzelf dacht, om er zich op die manier wellicht van te bevrijden. Dat dit sterk-bewogen, pathetisch gedicht als inleiding fungeert voor een eerder keuvelend uitgevoerd zelfportret, is echter een ambiguïteit, zoals wij er zovele in Gijsens werk aantreffen. Gijsen kan zich achter die dubbelfoto: de zogenaamd ontmaskerende en de conform-glimlachende, veilig terugtrekken; de lezer is het spoor bijster.

Dergelijke tactiek - om een van zijn lievelingswoorden te gebruiken - is geen unicum in het werk van Gijsen. Er is in heel zijn oeuvre een eigenaardige, irriterende ambiguïteit van conformisme en anticonformisme, agressiviteit en slaafsheid, neiging om op te vallen en verlangen

[p. 232]

om toch maar zo netjes en onopvallend mogelijk in het rijtje te blijven. Nadat hij in het openingsgedicht zichzelf afgetakeld heeft, al is zulke openbare biecht wellicht meer bedoeld om te epateren en ‘in de grond een vorm van zelfverheerlijking’¹, horen wij in het zelfportret dus vooral verre of zwakke schijn van artistieke en menselijke bekentenis, van een brave, toeschietelijke burgerman aan het woord. Zelfs van een creatieve authenticiteit - zoals de reeks van de Heren Desclée De Brouwer zou doen verwachten (Open kaart is toch wel de titel!) - is hier niets te bespeuren.

Er valt uit dit zelfportret dan ook weinig te leren. Het geeft slechts een verwaterd afkooksel van wat de romans en novellen met grotere psychische geladenheid en meer pathetiek meedelen. Alleen wil ik in het voordeel van Gijsen vertellen dat de kritiek die hij in het hoofdstukje Ruimte op zijn milieu uitoefent, ditmaal met soberheid en beheersing uitgesproken en gefundeerd op objectieve waardeoordelen, me een ogenblik aangegrepen heeft, omdat zij een diepere kern in de auteur blootlegde: rechtvaardigheidsdrift en vrijheidsdrang, elementen die in zijn verhalend werk helaas al te dikwijls door persoonlijke rancune overwoekerd worden. Wat ons in dat hoofdstukje Ruimte nog trof, is het gemeenschapsgevoel dat in de ‘wij’-vorm tot uiting komt, iets unieks in het werk van Gijsen. Verder in het zelfportret keert zulks helaas niet meer terug.

Voor het overige maakt het zelfportret een eerder magere indruk. Het is voor de lezer een vreemde vaststelling hoe bescheiden M. Gijsen zich gedraagt als hij eens zijn agressieve harnas heeft afgelegd, welke geëffaceerde houding hij aanneemt. Met onmannelijke inschikkelijkheid in het genre van ‘ik geef graag toe’, ‘ik wens me niet te verdedigen’, ‘denk vooral niet dat’ enz. verontschuldigt hij zich voor zijn eigen manier van denken, van schrijven, van zijn. En metterdaad bedelt hij ook om ‘de instemming of de goedkeuring van de lezer’ (54). Ook valt op dat hij voortdurend meent de hulp te moeten inroepen van een paar groten der aarde of van een imponerende bureau-ministre om zijn eigen portret wat presentabeler te maken en het beroep op onze aandacht te verantwoorden. De haast maniakale neiging om zijn (liefst klassieke) auteurs te citeren en de behoefte om zijn boekje te illustreren met talloze foto's waarop hij naast ministers, ambassadeurs, gouverneurs of baronnen heeft mogen poseren, liggen waarschijnlijk in dezelfde lijn.

Vermeldenswaard is verder wat Gijsen meedeelt over zijn omgang met de mensen in functie van zijn schrijversschap, nl. dat hij gedreven wordt

1 Wij citeren Lucinda in Lucinda en de Lotuseter, 1959, p. 164.

[p. 233]

door de neiging ‘te begrijpen’ (45). Hiermee bedoelt hij echter niet een gemoedswarm aanvoelen, inleven, beminnen en vergeven, maar wel een intellectueel doorkijken, een ‘achterhalen’ (44). Zo komt het dat de auteur niet het innerlijk-aangesproken-worden (waarvoor dikwijls niet eens woorden nodig zijn) belangrijk acht, maar wel de ontmoeting met ‘doorzichtige’ (36) - eventueel ‘pittoreske’ (97) mensen, die hem om de haverklap de anekdotiek van hun leven toevertrouwen.

Eén opmerking nog: naast het hoofdstukje Goed en kwaad kan men hetzelfde vraagteken plaatsen als naast de behandeling van het probleem in Gijsens romans. De auteur houdt er een bizarre opvatting op na, door een daad te willen beoordelen niet naar het inzicht waarmee ze gesteld wordt, maar naar de gevolgen die zij heeft. Wij menen dat men op die manier in eindeloze zelfkwellingen verstrikt moet geraken, zoals met verscheidene romanpersonages van Gijsen inderdaad is gebeurd.

Tot besluit: al verkiezen wij in zeker opzicht de minder rancuneuze Gijsen van het zelfportret, nu deze auteur zijn agressiviteit laat varen, blijkt hij weinig te zeggen te hebben en daar zelf nogal sterk van doordrongen te zijn. Hij weet niets beters te doen dan een banaal-glimlachende fotopose aan te nemen. Men leest het boekje zoals men goed-, maar niet eens frappantgeschreven dagbladlectuur leest. Soms glimlacht men even om een spits gezegde of een geslaagde pirouette (al clicheert Gijsen zich meer dan eens), 's Anderendaags is men echter alles weer vergeten.