Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 111

[p. 75]

Boekbesprekingen

Anekdotisme met dubbele bodem

Van Jos Vandeloo verschijnt in de Ad-Multosreeks van de uitgeverij Manteau te Brussel een bundel van zeven korte verhalen onder de titel Een mannetje uit Polen (93 blz.). De eerste globale indruk die ik ervan heb opgedaan, is dat de auteur hier en daar de spankracht van zijn vroeger zo ‘verdichte’ proza aan het verliezen is. Sommige bladzijden lijken mij te gemakkelijk geschreven. Hier en daar - eigenlijk meer dan gewenst voor een auteur met zijn prestige - kan Jos Vandeloo zijn anekdoten niet artistiek veredelen. Dit komt door een gebrek aan densiteit in de stijl tussen bericht en poëzie die hem nochtans zo goed ligt, ook door het feit dat de symboliek van zijn verhalen halverwege blijft hangen en niet door-zijpelt. Niettemin dient gezegd dat de betekenis van Vandeloos stijl, ook in deze verhalen, ligt in het understatement, anders gezegd: in het schrijven met dubbele bodem. Bovendien toont hij altijd een buitengewone vaardigheid in het structureren van zijn verhalen. Hij weet zeer goed hoe hij een pointe moet aanbrengen, zoals zo goed blijkt uit het titelverhaal Een mannetje uit Polen en nog beter uit de groteske Het congres, een verhaal dat staat of valt met zijn bijzonder knappe structuur.

Enkele kenmerkende thema's uit Vandeloos vroeger werk komen ook hier voor. Zo is er het gevoel van meewarigheid dat hem vervult ten overstaan van het vaak verborgen leed van kleine lieden (De prijs van de rozen; Als een oude poes). Zijn medevoelen is dikwijls een beetje bitter. Hij heeft te doen met de menselijke eenzaamheid en met het altijd onbevredigde snakken naar wat duurzaam geluk, zoals hij het uitbeeldt in de eerste novelle Een avond in het voorjaar, een goed stemmingsverhaal rond het thema van de ontluistering van een liefdegevoel. Hier kunnen twee jonge mensen, die elkaar vruchteloos zoeken, niet bij elkaar komen, omdat zij in een onherbergzaam-vijandige wereld geen plaatsje vinden om eens alleen te zijn. Ook de zekerheid van de immer voortschrijdende aftakeling, die Vandeloo zo vaak beschrijft, is een aspect van zijn overwegend negatieve voorstelling van de werkelijkheid. Dikwijls primeert in de keuze van zijn thema's ‘de droeve en negatieve realiteit’ (35). Die sensatie van de onbehuisdheid van de enkeling in een onveilig gemaakte wereld is wel een constante geworden in Vandeloos thematiek. Zijn meewarig (soms ook opstandig) humanitarisme uit zich het scherpst in het titelverhaal Een mannetje uit Polen, dat niet méér is dan een existentieel verdiept fait-divers, gekneld tussen twee keiharde kranteberichten en met weer een pijnlijke anticlimax waarin de auteur zijn humane deernis én zijn strijdvaardige zin voor rechtvaardigheid en goedheid uitspreekt. Een ander thema is het misverstand. Men vindt dit bijv. in een vroegere novelle De grap en nog elders in vorig werk; het komt hier voor in de geforceerde groteske De dag van de grote god en in Het congres, dat helemaal op een vermakelijk misverstand berust. De wreedaardige satire in het verhaal De dag van de grote god, waarin nog maar eens de atoomoorlog te berde komt, is minder genietbaar door de nogal zware en goedkope macabere humor die de schrijver er te opzichtig tegenaan gooit. Het veel luchtiger kortverhaal Het congres, dat subtiele ironie

[p. 76]

biedt in de plaats van agressieve satire, is heel wat serener en genietbaarder. Een ander gegeven dat Vandeloo graag verwerkt, is het doordenken op een anomalie tot in het sur-reële. Dit vinden wij hier in de gechargeerde vertelling over De dag van de grote god, maar ook in het zeer knappe laatste verhaal In water oplosbaar. Hierin schuiven de vlucht der verbeelding en de symboliek op een gave manier over en in elkaar. De zo typerende sensatie van bedreigdzijn door donkere machten die de mens zowel van buiten als van binnen uit besluipen, bepaalt er de toonaard van. Het is, me dunkt, een zuiver staaltje van wat Jos Vandeloo in zijn beste dagen kàn. Maar het maakt helaas geen hele bundel goed.

M. Janssens

Dos Picos

Met Dos Picos (Antwerpen, Standaard-Boekhandel; Utrecht, Het Karveel, 1965, 176 blz., 165 F.) grijpt Felix Dalle terug naar het genre van het ruimere epische verhaal, waarin hij vroeger reeds waardevol werk presteerde. Het verhaal dat hij in dit boek in Zuid-Amerika situeert, is een schilderachtige en bewogen historie van arme mensen in een schamel dorp. Dos Picos is de naam van het dorp dat in dit boek evenzeer hoofdfiguur is als het gezin Pappaterra, waarvan de belevenissen breedvoerig worden verteld. De lezer volgt geboeid het wedervaren van vader en moeder Pappaterra vanaf het ogenblik dat ze elkaar als kinderen pril beminnen met een soort Zuidamerikaanse versie van de kinderliefde uit Klabbatse en Pieterluit, die Felix Dalle ongemeen blijkt te boeien en waaruit hij zeer zuivere momenten van frisse gevoeligheid puurt. Een stel jonge Pappaterratjes groeien op in het dorp, dat ondanks zijn schamelheid het hele boek door een poëtische bekoorlijkheid uitstraalt, zoals ook het woeste natuurkader tegelijk dreigt en fascineert. Wij volgen de avontuurlijke zoon Pablo, die een hebzuchtige en haatdragende arrivist wordt na zijn ongelukkig huwelijk met de dochter van de rijke man Fernando Miguel. Daarnaast is er het verhaal van de andere zoon Pertelino, een herder, die in een dievenbende verzeilt en die dan gedood wordt door de woeste Pablo onder de ogen van hun zwakzinnige broer Lucio. Verder zijn er nog de dochters Veronica, die de weg van haar moeder opgaat, en de simpele duif Lola, in wie Felix Dalle eens te meer zijn bewonderende voorliefde voor kinderlijke eenvoud en zelveloosheid heeft uitgesproken.

Het boek is een romantisch en romanesk gebeurtenissenverhaal in een betoverend exotisch kader, vol met pakkende scènes in schelle kleuren getekend. Maar ondanks dit romantisme steekt er in dit boek een zuiver realisme, dat de lezer evenzeer en wellicht nog meer boeit. Het was er Felix Dalle niet zozeer om te doen, een realistisch beeld te tekenen van een gemeenschap van paupers in een achtergebleven hoek van de wereld, al is de situering van het gebeuren in Zuid-Amerika zeker geen toeval. Dalle mint het pittoreske en de couleur locale als geen ander van onze romanciers. Maar zij is toch niet hoofdzaak. De auteur toont allereerst de mens met zijn schamelheid, zowel materieel als geestelijk, met zijn verdelgende hartstochten, maar ook met zijn levensmoed, godsvertrouwen en louterende offerliefde. In dit opzicht acht ik moeder Pappaterra, een ‘mulier fortis’ uit een Zuidamerikaanse bijbel, de rijkste symbolische figuur. Sommige sfeerschcppende motieven die op het eerste gezicht enkel tot het poëtiserende decor behoren, verkrijgen op de duur een symboolwaarde, waardoor het boek uitstijgt boven het romantisch anekdotisme. Zo vind ik de blijvende aanwezigheid van de oudjes van het dorp een prachtige vondst. Zij zitten aan de brug gehurkt

[p. 77]

als onheil-spellende vogels. Zij spreken een geijkte profetische taal en blijven in het boek als een spookachtig koor commentaar verlenen bij de dorpskroniek die Dalle vertelt. Al vormt het pittoresk-romantische de hoofdtoon van het boek, hetgeen het m.i. belet een groot boek te zijn, toch kan de lezer die zich ervoor de tijd wil gunnen, in Dos Picos een beeld bekijken van de eeuwige mens zoals hij is, onverleugend, nu eens ontroerend dan weer weerzinwekkend. De lezer zal hier niet gehinderd worden door de lichtjes geforceerde drang naar schoonschrijverij die Dalles vroeger werk heeft gekenmerkt. Zijn zegging is hier meer zakelijk-beknopt, al wordt zijn uitzwermende verteltrant niet altijd tijdig genoeg afgeremd. Dalles taalvermogen vertoont niettemin nog altijd een poëtische gevoeligheid. Zijn beelden vooral zijn ongemeen plastisch en raak.

M. Janssens

De donkere zijde der maan

Bij de Standaard-Boekhandel verscheen een nieuwe roman van Dries Jansen: De donkere zijde der maan. We krijgen tegenover elkaar een Amerikaanse man die jaren geleden tijdens de oorlog tegen Duitsland vaandelvluchtig werd, en een wat oudere, lichtjes mismaakte vrouw bij wie hij nog altijd ondergedoken leeft. De roman geeft een beeld van al de spanningen die in en tussen hen beiden leven, spanningen om het verleden en om de toekomst, om al wat niet uitgesproken werd tussen hen en dat tussen hen aanwezig is als een duistere strook, een niemandsland, dat hen verhindert naar elkaar toe te groeien.

De psychologische uitwerking van deze verhouding is goed. Dries Jansen weet fijn een heel complex van elkaar zoekende en elkaar ontvluchtende reacties uit te stippen. Vooral Georges is overtuigend getypeerd met al de licht- en schaduwzijden van zijn eerder karakterloze en onvolgroeide persoonlijkheid. Heel zijn bestaan is een doelloos wachten op een vrezen van het moment waarop hij verantwoordelijk zal worden gesteld. Hij houdt wel van Olivia en Junior, zijn zoontje, maar hij heeft ook zijn ouders in Californië van wie hij jarenlang niets vernam, zijn vrouw Suze. Hij kan er niet toe komen deze dingen met elkaar in botsing te laten komen en te laten uitgisten. Zijn traagheid van denken, de ongewisheid van zijn situatie, de jarenlange verveling, de afhankelijkheid van Olivia, het zijn zoveel elementen van onvrijheid die tussen hen staan en de oplossing van zijn problemen. Zo is hij slechts de schaduw van zichzelf, terwijl krachttermen, bastaardvloeken en seksueel temperament de leemte moeten verdoezelen.

Daartegenover staat Olivia, opgejaagd, nerveus, bezorgd en bang, met over alles heen een litteken van minderwaardigheid, meegebracht uit haar jeugd, toen zij achtervolgd en bespot werd door kwelzieke en brutale dorpsjongens. Zij is sterker dan Georges, volwassener, maar innerlijk uitgehold doordat de voelhorens waarmee zij naar Georges tast nooit het antwoord vonden dat haar gerust zou stellen. Zij voelt zijn onbeslistheid, zijn onmannelijkheid en vecht koppig, soms zelfs tegen Georges in, voor de scherf geluk en affectie die zij in haar hand heeft.

Zo beroeren beide liefdepartners ondanks jaren samenleven slechts één zijde van elkaars wezen. Het liefdegeluk dat zij vinden is zeer broos, een vluchtig ogenblik van harmonie voor zij weer, onwillekeurig wantrouwig, in elkaar de donkere zijde van al wat onuitgesproken bleef, aanvoelen.

Dries Jansen belicht deze wederzijdse verhouding zeer grondig doorheen een hele gamma van gevoelens en hij weet alle spanningen die hij schiep, zeer goed te laten samenlopen in de slotscène en na een sterke climax een cathar-

[p. 78]

sis te doen vinden die zeer menselijk is. Als het moment waarvoor Georges altijd gevlucht is aanbreekt, valt alle passiviteit van het niet-zichzelf-zijn van hem af. Kalm gaat hij de Amerikaanse politie tegemoet, terwijl hij Olivia eindelijk het antwoord geeft waarnaar ze zolang vergeefs gevraagd heeft: ‘We zullen het eens en voor goed uitpraten, over enkele weken, maanden.. .’ (123) Men ziet dat Dries Jansen onbetwistbaar stof genoeg heeft om langs spanningen en lichtmomenten de diepe complexiteit van een menselijke verhouding gestalte te geven. Hij geeft blijk van een grote belangstelling voor al wat in de menselijke psyche aan tweestrijd leven kan. Het enige wat ik betreur is dat hij dat alles zo breedvoerig doet. Indien de stijl gebalder was, zou zijn boek ongetwijfeld veel geladener geworden zijn. Dries Jansen zou moeten leren minder uitleggen in het trage ritme van zijn beschrijvende en ontledende volzinnen, maar meer werken met suggestie. Dat geldt zowel voor de belichting van de karakters als voor de ontwikkeling van de intrige.

Een ander tekort is dat de intrige op ten minste één plaats ongeloofwaardig is. De auteur heeft helaas gemeend een beroep te moeten doen op een deus ex machina: wij bedoelen het toeval, dat Georges' vader ten tonele verschijnt juist op het ogenblik dat de auteur een spanningwekkend element nodig heeft. Ik meen dat de grijze man die door Europa dwaalt op zoek naar zijn vermiste zoon, gerust een onbekende had mogen zijn. Ook zo had het gebeuren Olivia een psychische schok kunnen geven en het verhaal zou er zoveel ver-nwendigd door geworden zijn. Ook het anekdootje van de ongewenste baby van Olivia die ergens in de tuin begraven is, wijst in de richting van een zoeken naar sensatie. Ik meen nochtans dat de auteur zulks niet nodig heeft. Hij kan best zeer geladen scènes scheppen zonder de hulp te moeten inroepen van zulke uitwendige middelen. We denken bijv. aan de scène waarmee het boek aanvangt: het lopen door de spitsroede, aan de telefoonscène (113) of aan de confrontatie van Olivia met Possemiers na de dood van zijn vrouw (106).

Al met al heeft dit boek voor lezers die niet tegen uitvoerigheid of een wat traag tempo opzien, wel heel wat te zeggen.

Lieve Scheer