Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 108

[p. 509]

Anton van Duinkerken
Nieuw licht op het oude

De opkomst van de experimentele poëzie in Nederland na de Tweede Wereldoorlog is door een uitgebreid publiek en vooral door de studerenden aan universiteiten en op middelbare scholen ervaren als een volledige vernieuwing van de lyriek, in het begin zonder buitengewone belangstelling voor de vraag, in hoeverre dit verschijnsel hier en elders vóór 1940 werd voorbereid.

Het uitkomen van ‘Het innerlijk behang’ van Hans Lodeizen, daarna van de bloemlezing ‘Atonaal’, toen van het pocketboek ‘Nieuwe griffels, schone leien’, samengesteld door Paul Rodenko en van de bloemlezing ‘Stroomgebied’, samengesteld door Ad den Besten, bleek telkens een gebeurtenis, waardoor bij de jonge generatie het begrip voor de nieuwe uitdrukkingswijze, althans in Nederland, krachtig werd aangewakkerd. Opstellen over de kenmerken en de achtergronden van het experimentele gedicht trokken vooral tussen 1950 en 1960 veel aandacht; ook de bespreking van nieuwe dichtbundels in tijdschriften en dagbladen verhelderden het inzicht, dat de taal als instrument van de dichter door iedere generatie overeenkomstig de behoeften van haar eigen tijd moet worden herstemd.

Wat bereikt kon worden buiten het geijkte zinsverband van de gebonden stijl, kreeg langzaam zijn inwerking op de waardebepaling van gedichten uit het verleden, maar in dit opzicht kon de experimentele poëzie geen smaakverandering voorschrijven, die vergelijkbaar zou zijn met de smaakverandering, destijds veroorzaakt door het optreden van de Tachtigers. Iedere desaggregatie van het taalbestand is ten opzichte van de historische taaltraditie een tijdelijk vervalprodukt, wat niet wil zeggen, dat er geen vruchtbaar werk mee te ondernemen zou zijn.

De eerste weerwerking, die gewoonlijk zulk een revolutie van de strijd matigt en haar soms geheel ontkracht, komt voort uit het besef, dat het verblindend nieuwe zich toch niet heeft voorgedaan als een ontketening van ongekende mogelijkheden. Veel van het nieuwe bleek aanwezig in hetgeen reeds vroeger bestond. De fase van dit besef wordt in Nederland het duidelijkst aangegeven door het verschijnen van de ‘Bloemlezing uit de moderne buitenlandse poëzie in Nederlandse

[p. 510]

vertaling’ (1900-1950), samengesteld door Sybren Polet.

Dit boek verscheen in 1961, toen in de letterkundige tijdschriften de debatten reeds begonnen waren over de vraag, welke richting de nieuwe poëzie zou uitgaan. Dit behoeft niet noodzakelijk de richting te zijn van een toenadering tussen traditionele en experimentele poëzie. Er zijn andere vormen denkbaar van invoeging in het maatschappelijk cultuurbestek. De vernieuwingsfactoren kunnen zich namelijk een ander geldingsgebied veroveren. Dan zou het taalexperiment vruchtbaar blijven, maar zijn werking zou zich verplaatsen naar gebieden, waar tevoren de poëzie slechts een ondergeschikte rol speelde, zoals bij de televisie, of desnoods bij de reclameteksten binnen de uitstalruimten in de winkelstraat. De schilderijen van Piet Mondriaan hebben het meest betekend voor de architectuur. Ze hebben voor de architectuur meer betekend dan voor de schilderkunst. Zo kunnen er gedichten opgang maken, die straks betekenis blijken te hebben voor industriële constructies.

Binnen de orde van de poëzie is de toenadering tot een of andere liedvorm meestal de normale ontwikkeling van een nieuw lyrisch stijlprocédé. Wat Gorter ontbond, werd door Boutens in strofen gevangen. Een soortgelijk proces is volgbaar in vorige eeuwen. Hooft zong wat de laatste rederijkers amechtig zeggen wilden; Poot ving de aandoeningen van de stervende barok op in rococoliederen en uit de rijmloze anacreontiek van het einde der achttiende eeuw kwam de romance te voorschijn.

Ik zie geen enkele reden, waarom religieuze poëzie niet experimenteel zou kunnen zijn. Ze is het geweest bij Gerard Manley Hopkins; ze zou het kunnen worden bij Jan Hanlo. Het denkbeeld, dat stijlvernieuwingen slechts mogelijk zijn ten koste van de gevestigde godsdienst, lijkt mij arglistig ontworpen door mensen, die niet durven geloven, dat ieders geloof oorspronkelijk kan zijn. Religie heeft onder experimentalisme even weinig te lijden als erotiek of heimwee.

Dat er verbinding bestaat tussen de experimentele poëzie en de fenomenologische methode van waarnemen en denken; - dat er enige samenhang is van de nieuwe stijl met de existentialistische wijsbegeerte en dat in het bijzonder de nieuwe zelf-ervaring van de menselijke lichaamsfuncties uitdrukking vond in de nieuwe metaforiek, acht ik weliswaar aantoonbaar, maar het zegt toch niet veel meer dan het waarneembare verband tussen het intuïtionisme van Henri Bergson en de verzen van de gravin van Noailles of die van J.H. Leopold. Het zijn tijdverschijnselen uit eenzelfde periode van de geschiedenis, ook al zou er geen rechtstreekse invloed aangewezen kunnen worden. Poëzie werkt anders in op de geestesgesteldheid dan filosofie. Ze zal dit ook altijd

[p. 511]

anders blijven doen, al kan er tussen die twee werkingswijzen, nu eens stelliger, dan vager overeenkomst worden waargenomen.

Het is denkbaar, dat een diep ingrijpende vernieuwing van de poëzie voor lange tijd het historische beeld van de ontwikkeling in het verleden wijzigt. Het humanisme van de vijftiende eeuw leek heel de middeleeuwse ridderepiek en hoofse lyriek ongedaan te maken. Ze werden pas drie eeuwen later herontdekt. Erasmus heeft Reinaert niet uitgeroeid! Er wordt altijd nog wel ergens les gegeven in Vergilius, als iedereen Paul Eluard leest. Het een sluit trouwens het ander niet zo duidelijk uit, als men zou denken, wanneer men slechts een van de twee doet. Jean de Sponde krijgt op een gegeven ogenblik de kansen, die Victor Hugo schijnt te verliezen. De terugslag van het nieuwe op het oude is door T.S. Eliot pakkend aangegeven in de uitspraak, dat ieder werkelijk nieuw gedicht al de vorige uit de geschiedenis met een nieuw licht overstraalt.