Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 108

[p. 505]

Jan Walravens
In Vlaanderen is het experimentele uur voorbij

Niet de geschiedenis is interessant, wel de actie, al is het waar dat iedere actie onvermijdelijk tot geschiedenis of tot één geschiedenis moet verstarren. Toen de experimentele beweging nog in volle actie was, heb ik er aan meegewerkt naar best vermogen. Nu zij voorbij is, heb ik niet de minste lust om uit te maken of zij inderdaad revolutionair, efficiënt of produktief is geweest. Laat de professor in moderne literatuurgeschiedenis dat onderzoeken, de criticus en vooral de lezer. Alleen voor deze laatste is alles in feite gebeurd.

Antwoorden op de academische vragen betreffende de experimentele poëzie, die door de redactie van ‘Dietsche Warande en Belfort’ gesteld worden, trekt mij dus in geen enkel opzicht aan. Wel lijkt het mij boeiend - in de eerste plaats voor mezelf - even na te gaan wat er met deze poëzie gebeurd is, althans in Vlaanderen.

Ik zei dat deze poëzie voorbij is. Wat zij in principe geweest is, werd meermalen herhaald. In de allereerste plaats hebben de jonge dichters van 1948 willen teruggrijpen naar het wezen zelf van de poëzie. Dat wezen was, volgens hen, geen uitdrukking van diepmenselijke gevoelens, geen aanprijzing van een bepaalde wereldbeschouwing, geen meedeling van een duidelijk en betekenisvol verhaal. Geen belijdenis dus, geen didactiek, geen epiek. Maar het vastleggen in de woorden van een realiteit die ook los van die woorden bestaat en die men poëzie noemt. Inderdaad, de poëzie bestaat en zij is een der meest vertroostende aspecten van de wereld, van het alomvattende Zijn zo men wil. Zij is aanwezig in het gelaat van een kind, in een ochtendgloren boven de zee, in de beschroomdheid van een meisje, én... in een aftelrijmpje, in een liefdelied uit de middeleeuwen, in een vers van Guido Gezelle.

Het experiment heeft er dan voor de naoorlogse Vlamingen in bestaan die algemene poëzie te vangen in een welbepaalde stijl. Hoe die stijl gegroeid is uit datgene wat in andere literaturen al bestond - de verschijnselen die men b.v. betitelt als Duitse romantiek, als Frans symbolisme, als surrealisme en dadaïsme - hoe Paul van Ostaijen teruggekeerd is en zijn diepgaande invloed voor de tweede maal heeft laten

[p. 506]

gelden, hoe een figuur als Hugo Claus en de dichters van de zogenaamde tweede lichting - Snoek, Gils, Pernath - geestelijke affiniteiten gevonden hebben met de jonge Nederlanders, dat alles behoort al tot de hogergenoemde geschiedenis. Belangrijk is vooral het volgende: die stijl van het zuiver-poëtische is er inderdaad gekomen en toen was hij minder een experiment als dusdanig gebleven dan hij het ‘experimentalisme’ geworden was.

Ook over het wezen van dat experimentalisme heeft men veel geschreven. Het weglaten van punten en komma's, het uitschakelen van het verbindingswoordje ‘als’, het opgeven van het rijm waren niet essentieel, maar zij kwamen dikwijls voor. Wezenlijker voor deze stijl lijkt ons de onthullende metafoor, het gesyncopeerde ritme, de wederontdekking van wat men vooral in Nederland de lichamelijkheid, de concretie van het woord genoemd heeft, het aanboren van de rijkdommen van het subconsciënte in de mens, het uitdrukken van de harteslag en de problematiek van de tijd waarin wij leven. In die stijl zijn de zeer mooie bundels ‘De Oostakkerse Gedichten’, ‘Dood Hout’, ‘Het Uur Marat’, ‘De Schim van Memling’, ‘De Heilige Gedichten’, ‘Het Land Nod’, ‘Apoteek’, ‘Zeer verlaten Reiziger’ ontstaan, en ik sla er waarschijnlijk over.

En nu? Nu ziet men dat deze poëzie in vele opzichten het pleit gewonnen heeft - indien men zich aldus mag uitdrukken als het over een artistieke beweging gaat. Nagenoeg alle jongeren debuteren in een min of meer experimentele stijl, ouderen hebben er zich toe bekeerd, professoren wijden er hun colleges aan, bloemlezingen volgen elkander op en zijn onmiddellijk uitverkocht, officiële prijzen worden toegekend aan dichters die zó schrijven (gisteren werden zij nog belachelijk gemaakt door de huidige juryleden), belangrijker tijdschriften kondigen met luid misbaar aan dat zij nu ook experimenteel werk zullen opnemen of wijden er enquêtes aan.

Niet dáárom is deze poëzie voorbij als levend element natuurlijk. Zij is voorbij omdat men geleidelijk de oude karakteristieken van de eens gewraakte dichtkunst heeft zien terugkeren. De besten doen opnieuw aan belijdeniskunst, moraliseren opnieuw, maken van het gedicht opnieuw een urne om ideeën in te gieten. Zij geven daarom de experimentele vorm niet totaal op. Zij gebruiken hem slechts om hem opnieuw te vullen met de oude wijn. Het boren naar het essentieelste, dat de poëzie als dusdanig is, is voorbij. Zodat men even goed kan zeggen, dat de traditionelen gewonnen hebben, indien er het schone moment waarop de hogervermelde dichtbundels ontstaan zijn, niet geweest was. Maar nogmaals, men mag niet spreken over gewonnen of verloren als

[p. 507]

het om poëzie gaat. Men kan de bewegingen slechts met min of meer waarde op elkander zien volgen.

Waarom is het experimentele moment zo snel voorbijgegaan in Vlaanderen? Ook dat is alweer een kluifje voor de historici van de literatuur. Ik wil nochtans enkele mogelijke verklaringen geven, buiten die van algemene aard zoals: er was niet voldoende talent aanwezig of deze tijd is wel gunstig voor. schilderkunst en muziek, maar niet voor poëzie. Concreter mag men, geloof ik, zeggen dat de vermoeienis, de geestelijke verlamming van de generatie die onmiddellijk na de oorlog aan het woord gekomen is, er schuld aan draagt (zelfs Hugo Claus heeft zes jaar laten voorbijgaan tussen ‘De Oostakkerse Gedichten’ en ‘Een geverfde Ruiter’). Zie maar hoe beperkt de poëtische produktie van Adriaan de Roover, Erik van Ruysbeek, Marcel Wauters, Albert Bontridder (dichters die sinds 1944 publiceren) gebleven is. Maar hoe snel is zij niet uitgemond en dit ondanks haar onbetwistbaar talent, op een nieuwe retoriek! Ik denk hier zowel aan Pernath als aan Snoek en Gils, van wie deze laatste al gedeeltelijk overgegaan is naar het toneel. Een andere verklaring voor de snelle uitdoving van het experimentele vuur in Vlaanderen zie ik in de zwakheid van wat men het poëtisch experiment Ben Klein zou kunnen noemen. Ik heb de grootste waardering voor de theorieën van Klein en geloof dat zij, voor bepaalde dichters, juist kunnen zijn ook. Steeds heb ik gedacht dat Klein de lichamelijkheid van het woord tot aan haar lettristische uitersten zou doordrijven en we van hem een poëzie zouden krijgen die niet meer gemaakt was met de betekenis der woorden maar met gans hun existentieel gewicht. Dit heb ik tenminste voorvoeld uit zijn merkwaardige artikelen. Helaas, nooit heeft hij zijn theorieën kunnen omzetten in werkelijkheden, en ook zijn vrienden hebben dat niet gekund. Zodat de theorie van het experimentele vers in hem wel een belangrijk analyst heeft gevonden, maar geen realisator en het geheel van de experimentele poëzie slechts om één enkele reden naar een andere vorm overgegaan en dat is: na jaren van zeer mooi en waardevol werk hebben de goede dichters van deze beweging gemeend, dat zij naar wat anders moesten overgaan en zij hebben het gedaan ook.

Het neo-intellectualisme van een Jaak Brouwers, de gekwelde poëzie van een Claus die zich hoe langer hoe meer op zichzelf terugtrekt, de ontroerende onmogelijkheid van een Albert Bontridder om zich te onttrekken aan de sociale en religieuze nood van de tijd (ook Remy C. van de Kerckhove kende die nood), al deze nieuwe aspecten van het werk der ex-experimentele dichters zijn wellicht even boeiend als datgene wat zij in hun orthodoxe tijd gebracht hebben. En Annie Reniers

[p. 508]

of Frank de Crits, die volgens mij het meest beloven onder de allerjongsten, zullen ons misschien evenveel brengen als Snoek of Pernath gedaan hebben. Maar experimenteel mag dit nieuwe werk van oudere of jongere dichters niet meer genoemd worden.