Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 748]

Proza
Onveilig leven met Jos Vandeloo
door Marcel Janssens

De vijand. Verhalen. (Ad multos 18) Brussel/Den Haag, A. Manteau 1962, 150 blz.

Na zijn succes met de novelle De muur heeft Jos Vandeloo zich meer en meer toegelegd op het episch proza. Er zijn sindsdien nog wel een paar dichtbundels van hem verschenen, maar het blijkt dat hij in zijn verhalend proza het duidelijkst en ook het meest inslaand zijn visie op mens en wereld heeft verwoord. Naast de novelle die zijn naam als prozaschrijver maakte, publiceerde hij nog de kleine roman Het gevaar - eveneens een gunstig onthaald werk dat reeds in vertaling over onze grenzen bekendheid verwierf. Onder de titel De vijand bundelt hij nu vijf novellen, waarvan wellicht een iets minder beklemmende kracht uitgaat dan van het vroeger werk, maar die niettemin de bevestiging brengen van een onbetwistbaar talent. Niet alleen vinden wij hier weer die onrust van de ‘onbehuisde mens’ die wij tot dusver in het hele werk van Vandeloo aantroffen; ook zijn verhaaltrant heeft hier in de versobering der stijlmiddelen een merkwaardige pregnantie bereikt.

De verhalenbundel De vijand brengt ons weer in contact met een bedreigde mens in een ‘gebroken’ wereld. Deze wereld is vijandig, kil en somber-grijs als grootstadsstraten: er hangt een lome dreiging over, die op de mensen drukt en onontkoombaar is. In deze wereld rennen de mensen als dwaallichten aan elkaar voorbij. Zij stichten zélf het gevaar, zij maken de wereld onbewoonbaar door hun liefdeloosheid, egoïsme, verblinding, taboes en misverstanden. En, dieper nog, in elk van hen ligt een vijand op de loer: hun zwakheid, die voortdurend aangerand wordt en weinig houvast vindt, slaat bij het minste onraad om in wanhoop (Ergens aan zee). ‘The enemy within’ - zelfzucht, eigenwaan, zelfbegoocheling e.dgl. - woedt zo onweerstaanbaar, dat het individu er weerloos aan bezwijkt (Ergens aan zee, De croton). Slechts bij uitzonde-

[p. 749]

ring brengt een sprankel sympathie wat warmte in deze samenleving, zoals in de novelle Hoe laat is het, meneer?, maar dit aarzelend gebaar blijft doorgaans onbeantwoord of, erger nog, het wordt mis-verstaan en als iets hatelijks geïnterpreteerd.

Dit thema van het onveilige, broze leven, dat aan zoveel gevaren, zo interne als externe, blootstaat, blijkt Vandeloo zeer geliefd te zijn. In zijn gedichten zowel als in zijn proza komt hij er voortdurend en met toenemende aandrang op terug. Men kan er de neerslag van heel wat hedendaagse literatuur in terugvinden, maar het dient gezegd dat onze auteur aan dit somber levensgevoel een eigen accent heeft verleend, dat ons in zijn ongekunstelde waarachtigheid blijft boeien.

Als motto van zijn boek koos de auteur een zin uit de Epîtres van Voltaire: ‘On entre en guerre, en entrant dans le monde’. Uit de keuze van dit aforisme als motto blijkt reeds dat de dreiging die de wereld onveilig maakt, niet een accidenteel iets is, dat bijv. zou voortvloeien uit een voorbijgaande toestand van oorlog, maar wel iets inherents aan menselijke natuur en samenleving. Het eerste verhaal, De vijand, behandelt nochtans een episode uit de tweede wereldoorlog. De ik-verhaler herinnert zich twee taferelen uit zijn jeugd: het eerste bij de intocht van de Amerikaanse bevrijders, het tweede bij de aftocht van de Duitse bezetters. De twee taferelen houden elkaar volkomen in evenwicht. Korte tijd nadat de aftrekkende Duitsers in het dorp een represaille-maatregel troffen op grond van een schrijnend misverstand, met het gevolg dat de vader van het jongetje als gijzelaar wordt weggebracht, wordt dezelfde knaap even pijnlijk ontgoocheld, als hij ziet hoe de zo vriendelijke Amerikanen zijn vriendinnetje Bea misbruiken. Tot welk kamp behoorde nu de vijand, vraagt de knaap zich af, en hij antwoordt: ‘Iedereen is de vijand en niemand is de vijand. Misschien zijn wij onze eigen vijand.’ (23) De belager is blijkbaar de Ongenoemde die in ons is. Hij heeft niet de chaos van een oorlog nodig om ons in zijn greep te krijgen. In deze merkwaardig gebouwde, in-droeve novelle speelt de voortdurend neergutsende regen een grote rol, niet zozeer als stemmingselement, maar als symbolisch-geladen natuurbeeld, dat de verhaler steeds weer doet denken aan de vijand, d.i. aan de fundamentele kwetsbaarheid van de weerloze mens.

De vijanden die in de vier andere, even sombere verhalen verschijnen, hebben niets meer te maken met de oorlog. De moralist Jos Vandeloo spreekt er een pessimistische visie op de samenleving in uit, die veel weg heeft van het beruchte ‘homo homini lupus’. Vooral het derde verhaal, De grap, met weer een misverstand als onderwerp, bevat scherpe kritiek op de maatschappij. Een olijk burgerman in licht beschonken toestand wil een onschuldige grap uithalen, maar zijn bedoeling wordt door het

[p. 750]

‘slachtoffer’, de politie, het gerecht, de pers, zijn vrienden en advocaten, kortom door al diegenen die de onwrikbare orde van de ‘wet’ in de staat verdedigen, zo verdraaid en opgeschroefd, dat hij in de gevangenis terechtkomt, waar hij in volstrekte eenzaamheid en zonder uitzicht op begrip over zijn beroerd geval kan nadenken. Na een kort relaas van de zoveelste zinloze ondervraging van de beklaagde, die op de duur alles gaat bekennen, ook de misdaden van anderen, wordt de novelle plots afgebroken met een ‘Enzovoort’, zodat het verhaal als het ware in een ijle ruimte buiten de tijd blijft hangen.

Ook hier heeft de bedreiging van het individu door een soort Kafkaiaans ‘Gesetz’ niets anekdotisch of toevalligs: in een maatschappij die grappenmakers als misdadigers behandelt, in alles boosheid ziet, overal bestraffend optreedt en de rechtsorde tot terreur maakt, is het individu dat even buiten het gelid loopt, volkomen machteloos en eenzaam. De verpletterende kracht van zulke ijzeren rechtsorde wordt duidelijk verzinnebeeld in de angstdroom van de ik-verhaler, die als volgt besluit: ‘Op dat ogenblik besefte ik (...) dat wij samen krakend en bloedend verpulverd zouden worden door de macht boven ons. De dalende niet te omschrijven kracht, die door een onzichtbaar mechanisme in beweging was gesteld. Een noodlottige beweging die wij niet konden ontlopen’ (101).

In de novelle Hoe laat is het, meneer? heeft Vandeloo de dagelijkse sleur tot mikpunt genomen. De kleine onzichtbare tragiek van miljoenen bestaat erin, zo schrijft hij, dat zij hun leven lang geestloze handelingen op standaard-stramien uitvoeren, in een cirkeltje van clichés rondhollen en nooit eens het pad van de vrije wil betreden. Zij zijn ‘rotslaven’, middeleeuwse horigen in de jachtige tijd, opgejaagden, ‘zwerfstenen in het grensgebied’ (67), elkander vreemd in hun levensangst. Zij hebben vooral ‘geen derde oog voor de achtergrond, voor de ondergrond, voor de bijkomende omstandigheden’ (68), die het leven zin en warmte geven. Slechts buiten die tredmolen van de alledaagsheid, in die smalle groene zone waar nog wat liefde is, zo moraliseert de auteur, wordt de wereld bewoonbaar.

Ik heb de indruk dat Jos Vandeloo hier en daar in deze verhalenbundel zijn bedoelingen wat té nadrukkelijk aan de lezer opdringt. Als de idee of, in het ergste geval, de ‘les’ niet symbolisch in het verhaal is opgegaan, als de auteur oordeelt dat deze in een beschouwend intermezzo moet worden verduidelijkt, dan is m.i. zulke verhaalkunst nog moeilijk gaaf te noemen. Naar mijn gevoel zijn de goedbedoelde preekjes over ons gebrek aan liefde en over onze angst die de auteur resp. in de novellen Hoe laat is het, meneer? (67-69) en De grap (114-116) inlast, niet alleen ongepast, maar ook overbodig. De novellen zelf zijn welsprekend genoeg. Daarnaast mag men m.i. ook wel de hoop uitspreken, dat een

[p. 751]

talentvol auteur als Vandeloo ook eens andere thema's zou aanraken dan dat éne steeds terugkerende dat wij hier naar voren haalden en waarin de auteur zich blijkbaar heeft ingegraven. Zijn voorstelling van mens en wereld kan er alleen rijker, complexer én aangrijpender door worden. Dat zijn personages psychologisch weinig gedifferentieerd zijn, is in zijn verhaalkunst geen bezwaar, want Vandeloos kracht ligt in het vaardig gestructureerde verhaal waarin de situatie primordiaal is, niet de psychologie. Toch zou wat meer psychologische uitdieping, die de naamloze slachtoffers tot echte mensen zou maken, ook hier geenszins misstaan.