Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 671]

Duitse letteren
Heinrich Böll als dramaturg
door Carlos Tindemans

Achter het pseudoniem Heinrich Böll zitten twee in hoge mate van mekaar verschillende auteurs verscholen, die - afgezien van een eerder toevallige personele unie - nauwelijks iets met mekaar gemeen hebben. De ene is de zuivere epicus, de andere houdt zich bezig met satire. De epische Böll heeft een serie merkwaardige novellen en zelfs enkele der belangrijkste naoorlogse romans in Duitsland vervaardigd. De satiricus Böll heeft tot nog toe een klein dozijn groteske vertellingen van uiteenlopende lengte geschreven, die in ‘Doktor Murkes gesammeltes Schweigen’ alles bij mekaar nog behaaglijke lectuur opleveren. Het eerste werk met langere adem van de satirische Böll is een toneelstuk ‘Ein Schluck Erde’ (Kiepenheuer und Witsch, Köln, 1962), in nov. 1961 door het Düsseldorfer Schauspielhaus gecreëerd.

De epicus Böll heeft in zijn laatste roman ‘Billard um halbzehn’ de optredende personages netjes in twee groepen onderverdeeld, in de vernederden en de geduldigen die het ‘Sakrament des Lammes’ vereren, en in de hartelozen en de zelftevredenen, die zich scharen om het ‘Sakrament des Büffels’. Het zijn allebei symbolen, die, boven de directe verklaring als kruis en swastika uit, sleutelformules aanduiden voor de typering der personen in alle romans en verhalen van Böll. De gelatenen, de makken, de weters, die geproefd hebben van het ‘Sakrament des Lammes’ vormen Bölls epische voorwerpen. Hij schildert hun lijden en hun wanhoop, maar ook de momenten van genade en verlossing, die ieder op zijn beurt toch wel eens beleeft, zoals de monteur Walter Fendrich in ‘Das Brot der frühen Jahre’, die door de liefde wordt veranderd. Minder begrip brengt Böll op voor hen die zweren bij het ‘Sakrament des Buffels’; zijn interesse voor hen is eerder natuurwetenschappelijk, zij komen hem voor als een uitzonderlijke species, de slimmeriken die altijd bovendrijven, de ontrefbaren die door het lot telkens worden ontzien, zelfs door de dood, die onberoerd aan de wereldoorlog zijn ontsnapt ‘wie aus einer Straszenbahn’.

[p. 672]

Met deze handlangers der telkens wisselende macht houdt zich de satirische Böll bezig. Hij heeft hen door en hij verstaat tevens de kunst hun zielige praktijk aan zijn lezers duidelijk te maken. Het meest overtuigend is hij daarin geslaagd in ‘Dokter Murkes gesammeltes Schweigen’, de geestelijke balans van een Duits radiostation; betreuren kan men het evenwel dat een corruptiegeschiedenis als ‘Wie in schlechten Romanen’ niet bij de epische Böll terecht is gekomen, die het libretto tot een veel krachtiger schets van onze droevige omkoopbaarheid zou hebben uitgewerkt.

In de dramatische afdeling kregen we tot nog toe uitsluitend de verhalende Böll. De Duitse zenders hebben al een goed half dozijn radiohoorspelen van zijn hand uitgezonden en vóór enkele maanden nog werd het de telkens weer onberekenbare en iconoclastische Böll erg kwalijk genomen dat hij een van zijn scherpste polemieken met de Westduitse conjunctuur ‘Zum Tee bei Dr. Borsig’ aan een Oostduitse zender had afgestaan. Toch waren de meeste hoorspelen structureel gedialogeerde novellen, waarin de formele opzettelijkheid ronduit storend uitvalt. Dat Böll er zich echter bleef aan onttrekken de dramatische vorm te beoefenen, mag eventueel gefundeerd worden door Thomas Manns romaneske hooghartigheid die de primauteit van de roman opeiste omdat alleen die de volle mens zou vermogen weer te geven terwijl een toneelstuk zich noodgedwongen tot silhouetten zou moeten beperken.

Dagelijks verkeer met silhouetten is nochtans precies de onontkoombare plicht van een satiricus. Enkele der beste hedendaagse drama's in het Duitse taalgebied zoals ‘Romulus der Grosze’ door Friedrich Dürrenmatt, ‘Biedermann und die Brandstifter’ door Max Frisch, ‘Die Stühle des Herrn Szmil’ door Heinar Kipphardt, ‘Die Eroberung der Prinzessin Turandot’ door Wolfgang Hildesheimer, ‘Nachsaison’ door Herbert Asmodi, ‘Gesellschaft im Herbst’ door Tankred Dorst of ‘Die Söhne des Herrn Proteus’ door Peter Hirche zijn stevige satires. Het is dus geen wonder dat de satiricus in Böll zich er ook liet toe verleiden zijn geluk op het theater te beproeven.

Het thema van zijn eerste toneelstuk is de onmogelijkheid voor de mens uit catastrofen ook maar iets te leren. Tijd der handeling: een klein rotsblok, dat boven de wereldzee uitsteekt, die sedert de wereldvernietiging het vroegere vasteland bedekt. Onze nazaten zijn in Bölls visie van alle cultuurbezit beroofd, ze kennen niets maar dan ook werkelijk niets van alles wat ons vandaag de dag noodzakelijk toeschijnt, maar dat belet niet dat ze zich even hardnekkig als wij nu vastklampen aan wat in onze hedendaagse maatschappij het leven ondraaglijk maakt. Te eten hebben zij niets dan een soort kunstmatig brood,

[p. 673]

alleen regenwater laaft hun dorst. Hun woongebied bestaat alleen uit rotsen en drijvende pontons en er is nauwelijks een voetje grond dat ze met recht en reden aarde kunnen noemen; momenteel houden ze er zich mee bezig door middel van grote filtreerstations de humus aan het water te onttrekken. Na acht zware uren in deze onderwaterse werkplaatsen bedraagt de opbrengst nauwelijks twee, drie gram degelijke aarde. De hoofdfiguur van het stuk, het meisje Berlet, is door de wens bezeten ooit een volle mond aarde te proeven; bittere grond op de tong, een grote slok aarde, daar verlangt ze naar. En haar wens herinnert ons aan de jonge Fendrich in ‘Das Brot der frühen Jahre’, die er immers ook op belust is eindelijk eens een volle mond vers brood naar hartelust te smaken.

Hoewel ze volkomen onwetend zijn over de aarde van hun voorvaderen, hoewel ze gestrand zijn in een verschrikkelijke woestenij, waar zelfs de vissen geen levensvoorwaarden aantreffen, zijn deze rotsbewoners alweer ijverig bezig die vergissingen te begaan die vroeger al eens hebben geleid tot de totale ondergang. De maatschappij der overlevenden is alweer onderverdeeld in kasten, die uiterlijk streng van elkaar gescheiden leven, hoewel de meer- of minderwaardigheid der afzonderlijke leden alleen aangeduid wordt door de kleuren van hun uniforme kledij. Deze kasten vormen een bijna militair geschakeerde organisatie. Ook hier kent men bevordering en degradatie, toespreek- en groetformules, spionnen en verklikking. Als staatsgodsdienst hebben ze de aanbidding ingesteld van het ‘Nichts-Da im All’; de doodstraf is weliswaar afgeschaft, maar de naaste toekomst zal ze weer zien invoeren.

Elk verband met de avondlandse cultuur der twintigste eeuw is volkomen zoek; de schok, die de eerste twee generaties overlevenden door de wereldramp hebben opgelopen, was zo verschrikkelijk dat de continuïteit der cultuurevolutie helemaal verstoord is geraakt. Een televisieapparaat, dat uit het water bij het filtreerwerk wordt opgevist, komt deze klipbewoners voor als een onderontwikkeld soort konijnehok, dat voor deze bedrijvigheid nog onpraktisch wordt genoemd gezien de moeilijkheid voor de mestafvoer. Het enige element, dat hoewel rudimentair toch nog levend is gebleven in een zo sterk verdwenen traditie, is het christelijk geloof. De aanhangers van dit geloof, in de taal van onze kleinkinderen ‘Kresten’ gedoopt, behoren tot de allerlaagste kaste en vormen een gemeente van bewonderenswaardig oerchristelijk gedrag. Zij geloven dan ook niet in het ‘Nichts-Da im All’ maar in de kansen der Liefde, die bij hen als gesubstantiveerde vorm van het werkwoord ‘mögen’ ‘die Möge’ heet.

Dit stuk manifesteert eminente tekorten, die eigenaardig genoeg

[p. 674]

niet altijd ontstaan zijn uit professionele kortzichtigheid of ameuristische onervarenheid, maar kortweg berusten op een te verregaande opzettelijkheid. Allereerst zit dit stuk zo propvol ironie dat het evenwicht verstoord is, en het gemakkelijk is de toeschouwers te begrijpen, die bij de première voor een (matig) schandaal hebben gezorgd door op de meest ernstig gemeende plaatsen hartelijk te lachen. Met een verrukkelijke naïveteit in toneeldingen komt Böll keer op keer terug op wat hij bij zijn neerschrijven blijkbaar als een grandioze vondst heeft gewaardeerd, zijn geheimtaal. Aanvankelijk doet het denken aan een gag uit een literair cabaret, waarvan de frisheid door de herhaling verloren gaat. Maar niet alleen is aan dit kersvers uitgedachte idioom een al te belangrijke dialogische waarde toegekend, Böll hanteert dit zo onmisbare instrument der toneelverstaanbaarheid ook nog in verschillend perspectief. Enerzijds wenst hij met deze intelligente en zinrijke nonsens de lege spreekschema's van onze dagen, de notarisstijl en het bureaucratische dieventaaltje dodelijk te treffen. Maar anderzijds mikt hij met dezelfde termen op mythisch gekleurde bezweringskrachten, brengt hij in de voor ieder normaal oor onverstaanbare klanken brokstukken van godsdienstige of litteraire terminologie aan zodat het eindeffect voor mij althans gecamoufleerde didactiek was. Maar het valt gemakkelijk vast te stellen dat het bespelen van deze uiteenlopende betekenisvlakken door Böll verbluffend sterk wordt volgehouden, en er van het kolderachtige bedenksel een veeldimensionele schakering uitgaat die van cultuurkritiek evolueert naar magische vroomheid. Daarmee wordt de eerste indruk dat de satire hier onverbloemd de primaire bedoeling uitmaakt, geleidelijk weggenomen omdat de gedisciplineerde visie van Böll op een illusieloze toekomst met ondanks alles toch nog een kern van hoop meer en meer wordt doorgezet, en als het doek valt is deze fascinerende en tevens ergerende thematische evolutie afgerond tot een grondige ontroering, waarbij alle bezwaren wegvallen.

Start ‘Ein Schluck Erde’ als een absurd laboratoriumstuk in de Becketttrant, dan eindigt het als een realistisch exemple. Gelukkig maar dat de tekst ons nu inlichten kan over de knepen van Böll, zo niet was zijn eerste poging de theatergeschiedenis ingejaagd als een mooibedoelde maar niettemin niet te verontschuldigen mislukking. Men doet er goed aan bij lectuur of eventueel voorstelling deze geestige, terzelfder tijd keiharde en dan toch weer christelijk-verzoenende utopie, die dialogisch niet overal even dramatisch uitvalt maar doorlopend grote rollen voor begaafde acteurs bevat, als een allegorie op te vatten, waarmee de talentrijke Duitser zijn leergeld voor een ander emplooi heeft betaald. En nu wachten op een meesterstuk...