Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 658]

Schilderkunst
Walter Nigg over Servaes
door Dr. W. Vanbeselaere

W. NIGG: Maler des Ewigen, Band II, Artemis-Verlag, Zürich-Stuttgart.

Prof. Dr. Walter Nigg, - leraar in kerkgeschiedenis aan een protestantse Universiteit in Zwitserland; ik weet niet aan welke! - is een auteur met wereldfaam. Ik geloof niet dat ik ooit iets van hem zou hebben gelezen, was het niet, dat hij ook over kunst schreef en dan nog wel heel speciaal, in Band II van zijn Maler des Ewigen, een uitvoerig opstel over Albert Servaes. Dit boek heeft mij in zulke mate geboeid en innerlijk verrijkt, dat ik aan de drang niet kon weerstaan de auteur, die zichzelf ergens, op het gebied der kunstgeschiedenis, ‘ein ganz gemeiner Strauchritter’ noemt, op zijn eigen terrein te ontmoeten. Uit de pocket-serie van de Fischer-Bücherei kocht ik dan ook nr. 202, Des Pilgers Wiederkehr, een boek in drie hoofdstukken, gewijd aan drie uitzonderlijke pelgrim-zwerversfiguren uit het christendom: Bunyan uit het zeventiendeeeuwse protestantse Engeland, Benedicte Labre uit het achttiende-eeuwse katholieke Italië, de derde een anonymus uit het negentiende-eeuwse orthodoxe Rusland.

Uit beide boeken, - het ene handelend over kunstenaars, het andere over geloofsbelijders -, klinkt dezelfde warme overtuiging, hetzelfde meeslepende geloof, dezelfde apostolische drift. Ik kan de auteur, na deze eerste kennismaking, niet beter kenschetsen dan met de woorden die op het kaft van de Fischer-uitgave te lezen staan: ‘Walter Nigg erstrebt in seinen Büchern die Erneuerung des Christlich-abendländischen Menschen.’

Ik moet u bekennen dat mij, als kunsthistoricus, de ongewone toon en stelling van de auteur in Maler des Ewigen heeft verrast. Het ongewone schuilt hierin, dat Nigg zich niet, zoals de meeste auteurs het als specialisten op een of ander gebied angstvallig menen te moeten doen, pantsert in ‘zijn’ vak, het zorgvuldig afbakent van andere disciplines en het

[p. 659]

voor een regel houdt de grootste objectiviteit en onpartijdigheid, d.w.z. wetenschappelijke anonimiteit in acht te nemen. Voor hem integendeel is de kunst, in haar hoogste uitingen, vastgeworteld in het leven, raakt de diepere levensnood en levensvragen aan.

Met hem verwijlen we niet in een tuin der kunst die enkel ter wille van het kunstbedrijf wordt onderhouden. Het kunst-om-de-kunst beginsel heeft in zijn overtuiging tot het massaverschijnsel der abstracte kunst geleid, tot de ‘nichts als Bilderrätsel enthaltenden abstrakte Kunst’. Nigg spreekt alleen maar over kunstenaars die een daadwerkelijke belijdenis van geloof, hoop en liefde, van verbondenheid van de kunst met de laatste waarheden van het leven verkondigen. Voor hem zijn geloof en religieuze problemen niet het jachtreservaat van theologen en kerkgeschiedkundigen, maar de wezenlijke harteslag van het lijdende en strevende mensdom, die in het getuigenis van heiligen en kunstenaars hun aangrijpende en stralende betekenis voor het leven verwerven. Voor Nigg is kunst méér dan kunst en de moderne kunstenaars die hij in zijn Maler des Ewigen behandelt zijn in een of andere zin Godzoekers en belijders voor Christus en voor het Christendom. In dat opzicht mag zijn keus partijdig en eenzijdig heten: het is zijn recht en vanuit zijn levensovertuiging een dwingende plicht. Doch het beeld dat hij ophangt is indrukwekkend en er gaat van zijn schrifturen een kracht uit, met de klank van het verkondigen van een blijde boodschap, waarnaast de meeste gespecialiseerde kunsthistorische geschriften verbleken. Zijn panoramisch beeld van de hedendaagse schilderkunst, in acht hoofdstukken, is dan ook imponerend en stemt tot bezinning en tot vertrouwen, op een ogenblik dat het gros van Europa en van de rest van de wereld behekst is door de produktie van artistieke nieuwigheden en spitsvondigheden die zich tussen de twee polen van abstractie en surrealisme bewegen.

Acht namen behandelt hij, acht hoofdstukken die alle meesterlijk zijn geschreven. Vincent Van Gogh, Käthe Kollwitz, Ernst Barlach, Georges Rouault, Heinrich Altherr, Albert Servaes, Mare Chagall en Willy Fries. Twee onder hen, de Zwitsers Altherr en Fries, zijn mij volledig onbekend. Dat ze buiten de grenzen van hun land geen bekendheid verwierven, kan beslist aan de kortzichtigheid of aan de partijdigheid van de internationale kritiek liggen. Het verwijt dat Nigg tot Haftmann, de schrijver van ‘Malerei des 20. Jahrhunderts’, richt, - dat hij namelijk honderden onbenullige namen citeert en geen woord rept over Altherr's boodschap, - is waarschijnlijk gegrond: tot dezelfde auteur hebben we elders het identiek verwijt gericht, waar hij geen woord rept over het Vlaams expressionisme dat toch, in Europees verband, een bijdrage van onvervangbare betekenis bracht!

Maar we wilden hier speciaal de aandacht vragen voor het opstel over

[p. 660]

Servaes: de merkwaardigste en uitvoerigste bijdrage die tot op heden door een buitenlander over de Latemse meester werd geschreven. Een buitenlander? Ja: maar vergeten we niet dat Servaes sinds 1945 in Zwitserland leeft, uit angst voor de repressie zijn land ontvluchtte en dat Nigg hem van naderbij leerde kennen en hem tot vriend werd.

De vriendschap tussen kunstenaar en auteur is begrijpelijk. Ze zijn in de grond verwante naturen: eenzelfde wezenlijke drang naar het Godsbeleven bezielt hen, eenzelfde overtuiging dat de mystiek de voleinding van het geestelijk leven betekent. Bij dergelijke verwantschap kon Nigg de schilder volkomen begrijpen en benaderen en ook heerlijke bladzijden over hem schrijven. Want de kunst van Servaes is inderdaad vóór alles en vrijwel uitsluitend religieuze kunst en zonder ontvankelijkheid voor religieuze waarden kan men het werk niet benaderen. Daar ligt de reden waarom voor velen, zowel ten onzent als buiten onze grenzen, de toegang tot zijn werk gesloten blijft. Nigg erkent, zoals anderen vóór hem, dat Servaes' Kruisweg van 1919 het hoogtepunt betekent in zijn produktie. Men kan in dat verband het gezegde van Servaes aanhalen, door Nigg geciteerd: ‘Nur einmal wird ein Mensch so begnadet, dass er der Welt einen Isenheimer Altar schenken darf’. Maar ik ben ook, met Nigg, de overtuiging toegedaan, dat die genade opnieuw Servaes ten deel viel, toen hij, in de staat van vernedering, verlatenheid en ontworteling waarin zijn vlucht naar Zwitserland hem had gebracht, opnieuw vanuit de grootste nood, vanuit de diepten de Heer aanriep. Doch ik zag van Servaes, uit die jaren, enkel de illustraties voor ‘Jean-Luc persécuté’ (alleen de zwart-wit foto's) en in de verzameling D'hondt de kleine pasteltekeningen van het Marialeven. Of zijn Kruisweg en zijn tweede Marialeven, beide uit de Zwitserse tijd, en verder enkele Madonna's, van hetzelfde religieuze gehalte zijn, durf ik dan ook niet te zeggen. Een kunstwerk kan men immers niet zoals het hoort naar afbeeldingen beoordelen. Maar dat een rijpere levenservaring in het werk van de late Servaes besloten ligt, is onloochenbaar en wellicht heeft Nigg gelijk, wanneer hij schrijft dat Servaes ‘in seiner Altersperiode eine religiöse Vertiefung erreicht hat, die man mit dem Wort Melodie der Innerlichkeit umschreiben muss.’

Het opstel van Nigg over Servaes bevat, behalve hooggestemde beschouwingen, verder nog trekken die ons, Vlamingen, ten zeerste interesseren. Vooreerst de warme toon waarmee hij over de kunst van ons land schrijft, over het dubbel gezicht van deze kunst. Over dat van Pallieter en Tijl en over ‘Das andere Flandern’, het mystieke, waarvan Servaes in de moderne tijden de verhevenste en enige uitdrukking is. Daar zijn we het over eens. Ook waar hij, op het gebied van de religieuze kunst, Servaes ver boven Smits en Minne stelt: de religiositeit van de generatie

[p. 661]

der symbolisten is inderdaad niet meer dan een overgevoelige, allerindividueelste narcistische belevenis geweest, die niets heeft van het staan voor het bodem- en grenzeloze van het werkelijke Godsbestaan. Doch de wijze waarop Nigg Permeke neerhaalt om hem als de mindere van Servaes voor te stellen, lijkt mij uit een gemis aan bekendheid met het oeuvre van Permeke te verklaren, alsook uit het feit dat Servaes daarbij nog wel enige voorlichting zal gegeven hebben! De volstrekt religieuze intonatie en de onovertrefbaar artistieke gaafheid van Servaes' Kruisweg van 1919 mag geen hinder zijn om b.v. in ‘De Vissersvrouw’ en ‘De Zeug’ van Permeke een begaafdheid en een levenservaring te onderkennen, die van zwaardere dreun zijn dan de schralere stem van Servaes.

Het opstel van Nigg is verlevendigd en doorspekt met tal van biografische bijzonderheden en anekdoten, waarvan sommige ons onbekend zijn, andere menig lezer hier te lande die Servaes van dichtbij kent, zullen doen glimlachen. Want, in Servaes huist ‘das ganze Flandern’ met zijn twee gezichten! Zoals Nigg zegt ‘eine typisch flämische Natur, die Sinnenfreudigkeit mit glühender Gläubigkeit vereint’. Servaes is op unieke momenten mysticus en als zodanig een uitzonderlijk begenadigde; maar hij is ook mens, met de listigheid en de schranderheid van de schalkse vos! Is hij ‘echter Flame, in dem kein Falsch ist’ toch moet men op zijn hoede zijn wanneer hij het verhaal van zijn leven ten beste geeft en zich daarbij het smakelijk verhaal herinneren van de klappei uit Latem, die haar verhalen begon met: ‘om alles te zeggen en niet te liegen’,... ‘und dann gab sie jeweils eine faustdicke Erfindung zum besten!’

Ik eindig deze bespreking met volgende passus uit de laatste bladzijde van Nigg's bijdrage, die voldoende de hooggestemde toon weergeeft van waaruit dit stuk geschreven werd: ‘Servaes wurde in seinen Exiljahren in die dunkelste Tiefe hinabgestossen, und aus dieser leidgetränkten Zeit allein ist der Lichtstrahl seiner religiösen Malerei hervorgegangen. Religiöse Kunst ist immer eine durch Leiden stigmatisierte Kunst, und auch die neue religiöse Kuinst wird nur aus tiefsten Schmerzen heraus geboren. Aus abgründigen Qualen steigt sie herauf; durch ungezählte Opfer erkauft, kann sie auf keinen andern Weg zurückgewonnen werden. Einzig eine durch das Feuer des Leidens hindurchgegangene Malerei verdient wiederum Christliche Kunst genannt zu werden, die dem Menschen auch zu einem Weg zu Gott werden kann.’

Wie de Maler des Ewigen, deel II, gelezen heeft, zal geen rust hebben vooraleer hij deel I heeft doorgemaakt en met Grünewald, Michelangelo, Greco en Rembrandt vier van de hoogste toppen heeft bestegen, die het eigen uitzicht van het geestesleven van het Westen bepalen.

Kan men Nigg, bij het panoramisch beeld van de schilderkunst der

[p. 662]

laatste vijftig jaar die hij ons voorhoudt, van bepaalde eenzijdigheid beschuldigen, dan wordt deze bewering in twijfel getrokken wanneer men bedenkt dat hij daarnaast werken schreef als Grosse Heilige, - natuurlijk over katholieke heiligen! -, en Das Buch der Ketzer, twee werken die met dezelfde gloed geschreven zijn en het christendom heerlijk belichten.