Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 575]

Kronieken
P.G. Buckinx of de vlucht naar de essentie
door Piet Thomas

De lyriek van P.G. Buckinx heeft steeds een evasief karakter gehad. Talloos zijn in zijn werk de symbolen van het vluchtende en het vervluchtigende. Wie de beelden, de adjectieven en de werkwoorden die in zijn verzen overwegen, stelselmatig zou nagaan, zou zeer snel de overtuiging opdoen dat zo'n uitgesproken vlucht-poëzie in de hedendaagse Vlaamse lyriek een eerder uitzonderlijk verschijnsel is.

Treffend is eveneens de poëtische zuiverheid waarmee de vluchtbewegingen verstild en opgevangen worden. Een apollinische bezinning vertraagt de dynamiek van de evasie in een soort geestelijke kristalvorming, waarvan de efemere schittering op subtiele wijze de dieper gelegen belijdenisinhoud verhult.

Als men De zevende dag (Colibrant, Drongen) voor het eerst leest, ondergaat men het gevoel niet onmiddellijk de diepere zin te vatten van wat er staat. De zinnen lijken zo natuurlijk ontstaan, ze vertonen zo weinig weerstand en vloeien zo zacht weg dat het gevaar niet denkbeeldig is dat men over het belangrijke heen leest.

Slechts geleidelijk leert men de richting zien waarin de vluchtige impressies evolueren en krijgt men een klaarder beeld van het tweede land waarover de dichter berichten wil.

Tegenover de verwarrende koortsachtigheid van de dagelijkse routine tekent zich vooreerst de rustig makende weelde van de dagdroom af. In deze droom heeft de dichter niet alleen deel aan een paradijselijk geluk, maar vindt hij ook zijn ware bestemming als dichter. Vanuit de dagdroom vloeit het woord op hem toe. Dromend wordt hij tenvolle woord, herkent hij ‘de witgloeiende vogelveder waarin de ziel mag wonen’, wordt hij door de natuur herkend en ontdekt hij ‘de wortels van de bron’. Op gevaar af door de moderne wereld niet meer begrepen te worden fundeert hij zijn dichterschap niet op de spitsvondige beleving van het uitzonderlijke ‘ik’, maar op een personalistische bezinning over de rustdag die de oorspronkelijkste van alle scheppingen besloot.

[p. 576]

De zevende dag

 

De zevende dag

 

in de bergboswei

 

vond ik de wortels van de bron.

 

Het water herkende mij.

 

 

 

De steen die de bron

 

sinds eeuwen hield verborgen

 

blonk in de witte aders

 

van de morgen.

 

 

 

De vlinders vonden de dauw

 

in de doodstille anemonen.

 

De witgloeiende vogelveder

 

waarin de ziel mag wonen

 

blonk in het doodstille blauw.

 

 

 

Uit het oerland van de dromen

 

zong ik het oeroude lied,

 

maar de wereld

 

hoorde de boodschap niet.

De lof van het ‘oeroude’ zingen kan een vrij reactionaire bedrijvigheid zijn. Bij Buckinx echter heeft deze daad de betekenis van een bevrijdingspoging. Hij wil datgene wat in het volle waakleven verstard is, weer tot leven wekken. De oorspronkelijke menselijke waardigheid, die in een gedwongen vertrouwelijkheid verstoord werd, wil hij in haar volle luister herstellen. Door de dagelijkse routine wordt de echte individualiteit van de mens immers bedreigd. Wat in het sociaal verkeer te gemakkelijk uitgeleverd wordt, kan in de poëzie opnieuw veroverd worden. Nergens liet Buckinx zich tot een programmatische verklaring verleiden, maar overal in de bundel is zijn geloof in de sanerende kracht van de poëzie merkbaar.

Zijn dichterlijke evasie krijgt daardoor een positieve zin. Ze staat in functie van de distantie, van de ascetische afwending zonder dewelke de menselijke ziel haar religieuze geborgenheid niet kan beveiligen. Buckinx schept in zijn verzen het neo-romantisch klimaat waarin de ziel zich ongehinderd en zonder schade te moeten vrezen kan uitspreken.

De gelukstoestand van de in de dagdroom herstelde mens sluit een gewijzigde verhouding ten overstaan van de natuur in. De natuur verliest haar dreigende gestalte. Roofvogels maken plaats voor vlinders. Een probleemloze kosmische herkenning wordt mogelijk.

Doch waar de dagdroomsfeer aangetast wordt, heersen weer spijt, bitterheid en vergetelheid. Waar de natuur haar vredige gedaante prijs-

[p. 577]

geeft, wordt de mens weer nietig als een doelloos drijvend blad op het water. Dan resten hem slechts de herinnering en het toekomstvisioen.

De herinnering, zoals Buckinx ze in zijn werk betrekt, is meestal in verband te brengen met onverdeeld gunstige jeugdbelevenissen of met het geluk van de zorgeloos genoten liefde. Soms is ze zo sterk dat ze twijfel opwekt aan het realiteitskarakter van het heden. Vaak echter onderstreept ze slechts de voorlopigheid van het aards bestaan en vermag ze uiteindelijk niet te troosten. Dit is grotendeels het geval in het thans volgende fragment van het gaaf geciseleerde streekgedicht ‘Hesbiana’.

Voorbij, voorgoed voorbij, de helle wemeling
der kinderjaren waar mijn hart aan hing,
het huis, de tuin, de bossen en het gras
waarop ik, naast u, ingeslapen was.
Nu bijt als zout het zuiverend verdriet
diep in mijn ziel: het laatste groene hout
dat overschiet in het geraamte van het woud.

De verzen waarin Buckinx de seizoenen in zijn herinnering oproept, eindigen bijna altijd - soms bij wijze van contrast - met een meewarig genoteerde droefheid om de onbestendigheid van de aardse verwezenlijkingen en de onvervuldheid van het geluksverlangen.

Wanneer een gans dorp in die herinnering meespeelt, is de uitkomst al nauwelijks vreugdiger. Het verwijlen bij gebouwen, straten en overlevenden slaat vlug om in een gedachtenis der overledenen.

Het hart doet pijn. Gij spreekt mij van mijn doden.
Ik zie hun namen op de graven staan,
en het wordt stil in mij, ik adem haast niet meer,
alsof de wereld ophield te bestaan.

Hetzelfde moet gezegd worden van de cultuur-historische herinnering. Ook zij voert haast onafgebroken naar de schrijnende ervaring van het menselijk tekort en naar het mysterie van de dood.

De cyclus ‘Binnen mijn bereik’ bevat een reeks personages die om een of andere reden de overwegend subjectief gekleurde belangstelling van de auteur gaande houden. Er is vooreerst Vincent Van Gogh, wiens wanhoopsdaad een kortstondige belichting krijgt vanuit het niemandsland waar hij door de dood heen de geliefde weer hoopte te ontmoeten. In het schilderwerk van Felix De Boeck heeft Buckinx vooral de tragische tegenstelling ervaren van een oprechte drang naar volkomenheid en het bewustzijn dat alle pogingen ten spijt de artistieke hartstocht onvervuld moet blijven en de kunstenaar in eenzaamheid moet achterlaten. Met Hamlet verbaast hij zich over de ijdelheid van het spel met woorden,

[p. 578]

beleeft hij de schrik voor de duistere aarzelingen ten overstaan van het noodlot en huivert hij voor de winterlijke eenzaamheid die op het afscheid van de geliefde volgt. Daarbij aansluitend tekent hij op vrij dramatische wijze de verlatenheid van Héloise en overweegt hij de pijnlijke omnachting die intreedt wanneer de vertrouwde wederkerigheid van de gemoedsgesteltenissen tevergeefs wordt verwacht. In de reddende daad van Christofoor tenslotte boeit hem vooral de tegenstelling tussen het gevaar en de uitzicht biedende kracht.

In de meeste van deze schetsen glijdt de subjectieve beschouwing gemakkelijk over naar een persoonlijke toepassing op een zelf beleefde situatie. Wat aan strikte karakterisering verloren gaat, wordt in deze toepassing vergoed door een bijkomstig authenticiteitsaspect zonder dat de auteur de terughoudendheid ongedaan maakt waarmee hij zijn diepste intimiteit verbergt. Het is een aristocratische trek van Buckinx dat hij niet meer nopens zichzelf meedeelt dan wat voor de verstaanbaarheid van zijn gedichten nodig is. In een tijd waarin sommigen de echtheid van de lyriek afhankelijk menen te moeten maken van een eerder exhibitionistische dan anekdotische openhartigheid nopens al of niet persoonlijk beleefde avonturen, valt zo iets onmiddellijk op.

Een tweede mogelijkheid om uit de begrenzing van het heden te vluchten biedt het dichterlijk toekomstvisioen. Ook hier weet Buckinx bescheidenheid en waarachtigheid te verzoenen. Nergens neemt hij een profetische houding aan. Veeleer tracht hij de vluchtige voortekenen van de voleinding subtiel en sober te vatten in de mysterieuze verschijningsvormen van het concreet zichtbare en voelbare. Een gans bijzondere plaats nemen hier de doodsgedichten in. De visie op de dood is bij Buckinx namelijk niet te scheiden van zijn geloof in de eeuwigheid. Soms wordt deze reeds vóór de dood gevoeld in genadevolle momenten waarvan de betovering in glasheldere regels wordt weergegeven, zoals in:

Soms treedt gij uit uw mist,
en de eilanden van weleer,
de bloesems en droomgewassen,
staan glanzend in de plassen.
En ik herken u weer.

Het zenith vervloeit met de aarde.
Uw slapend aangezicht
verliest zijn schaduw en zwaarte.
Wij vloeien tezaam in het licht
van de morgenklaarte.

[p. 579]

De liefde die op aarde nooit volkomen kon zijn, is hier van alle problematische zwaarte ontdaan. Alle duisternis is opgeklaard, alle leed geleden.

Maar meestal moet de bezinning over de laatste dingen aan de dood voorbij. De dood die meer is dan een onherroepelijk bevel, dan een onweerstaanbare ontbindingskracht waaraan men zich fataal overlevert, verhevigt alles wat op aarde reeds schoon en verheven was, tot een duurzame weelde. Elke vorm van liefdevolle onthechting groeit over het ontbindingsproces heen tot een volmaakte ‘Overgave’.

Zweven, de handen ontplooid,

de ogen blind op de wereld,

de lippen droog op elkaar.

Het bloed voelen verstijven

tot in de vezels van het haar.

Het lichaam als een steen

grondeloos voelen zinken,

maar niet de ziel, de geest,

de ziel blijft licht en klaar,

onaanrandbaar, volkomen voltooid.

Zweven, de handen ontplooid,

van alles ontdaan en bevrijd,

in een helderheid zonder einde:

kristal der onsterfelijkheid.

Dit wil nu niet zeggen dat de voorstelling van de dood daardoor zijn verschrikking verliest. Angst voor de dood blijft een normaal menselijk gevoel en Buckinx zou geen dichter zijn indien dit gevoel hem vreemd bleef.

Schrijnender echter dan het sterven zelf is de pijnlijke zekerheid van de ouder wordende mens dat de dood ook een afscheid is van diegenen die hij op aarde heeft bemind en vooral van de vrouw die zijn leven heeft gedeeld. De verzen waarmee de dichter die zekerheid aanraakt, behoren tot de aangrijpendste van de hele bundel.

Ouder worden, naar elkander kijken,
en de ogen afwenden van elkaar,
naar de dagen en de jaren die verstrijken
in het grijzer worden van het haar.

[p. 580]

 

Bang zijn voor de rimpels, voor de tijgerogen

 

van de dood achter de gordijnen,

 

waar de vlinders der verschrikking wonen,

 

en de wagensporen van de herfst verdwijnen

 

in de nevels, in de doodskou van het kreupelhout.

 

 

 

Bang zijn voor het laatste najaarsgoud,

 

voor de kamer, voor de spiegels en de wanden

 

en elkanders blik ontwijken, onverzadigd

 

neer te kijken langs de holle aders

 

op het winterlandschap van uw handen.

Al voel ik persoonlijk meer voor de voorlaatste bundel van Buckinx (De oevers van de stroom, Colibrant, Drongen), omdat zijn talent daar ineens een kracht verwierf die zijn uiteraard stille lyriek krachtiger accenten en incisiever tegenstellingen toevoerde die een grootsere indruk nalieten, toch erken ik graag dat in De zevende dag de gaafste kwaliteiten van zijn dichterlijk vermogen aanwezig zijn. Nooit heeft hij zijn persoonlijke visie op leven en dood zo volledig uitgesproken, en miste hij hier wellicht de aanvulling van een exotisch verscherpte extraversie, deze persoonlijke wereld is rijk genoeg om zelfs de meest kritische lezer aandachtig te boeien. Als weinigen van zijn generatie kan hij verfijnd schrijven zonder precieus te worden. Gemoedswarmte en gemoedsbeheersing zorgden voor een zuiver en synthetisch evenwicht. Zonder in een gemakkelijke liedkunst te vervallen bereikte hij de fijnzinnige eenvoud die de waarborg is van alle zuivere poëzie. Uit het neo-romantisch beeldenarsenaal hield hij doelbewust alleen datgene over wat hij in het huidig stadium van zijn dichterschap beslist meende te moeten redden.

Men kan Buckinx moeilijk een nieuwlichter noemen. Hij kent de traditie van onze letterkunde te goed om plaats te nemen tussen de rumoerige verkondigers van de steeds onduidelijker wordende poëtische leerstellingen die de oude moeten vervangen. Het ziet er echter naar uit dat de innemende bescheidenheid waarmee hij de woordkunst in de edele betekenis van het woord in ere houdt en in zijn werk tot een steeds grotere eenvoud herleidt, een zekerder waarborg is voor de toekomst van de Vlaamse lyriek dan de meest intelligente oorlogskreten waarmee sommige jongeren thans de aandacht van de lezer opeisen.