Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 504]

Franse letteren
Henri Michaux en ‘la connaissance par les gouffres’
door Prof. Dr. R. Guiette

Wie herinnert zich niet de ‘paradis artificiels’ die Baudelaire zich verleden eeuw schiep? Daarna waagde Rimbaud zich aan een ‘parfait dérèglement des sens’. Sommigen zullen wellicht denken dat Henri Michaux, een der grootste en persoonlijkste dichters van onze tijd, door hen werd meegesleept en slechts de vruchten biedt van wat anderen hebben voorbereid. Wij willen de overeenkomst tussen de standpunten van de drie voornoemde dichters niet ontkennen, maar menen het toch gepast de originaliteit van Michaux van nabij te ontleden.

Ik ben niet de enige die vastgesteld heeft dat Michaux heel zijn werk fundeerde op de exploratie van zijn wezen. Men zou van een ervaring van het leven in zijn diepe en mysterieuze zijnsgrond kunnen spreken. In Découvrons Henri Michaux (Paris, Gallimard, 1941) had Gide reeds vastgesteld dat de inwendige magie van deze dichter ‘aussi bien l'étrangeté des choses naturelles’ als ‘le naturel des choses étranges’ behelsde. Het nieuwe boek van Michaux dat wij hier bespreken: Connaissance par les gouffres (Paris, Gallimard, 1961) kan begrepen worden vanuit een verklaring van de schrijver zelf: ‘J'écris pour me parcourir. Peindre, composer, écrire: me parcourir’. Lezers die verzot zijn op psychologie zouden kunnen menen dat het hier gaat om het ontdekken van verborgenheden in het domein van het gewone. Wel neen, het gaat hier om een gevaarvolle tocht.

Henri Michaux werpt zich in de hachelijkste experiënties. Hij provoceert b.v. in zich zelf krankzinnigheidstoestanden, tijdelijk weliswaar maar hij zou er wel eens definitief kunnen in verdwijnen. En dit volstaat hem niet, want hij wil in zijn ontdekkingstochten tevens een helderheid en scherpzinnigheid van de geest bewaren, die hem toelaten zijn buitengewone ervaringen niet enkel te ondergaan maar ze ook te begrijpen. Hij wil in zich een bestendige ontdubbeling van subject en toeschouwer

[p. 505]

verwezenlijken: ‘Coïncider, qu'est-ce à dire? Dans ma vie j'essaie (voulant observer) d'approcher le plus possible de moi, mais sans coïncider, sans me laisser aller, sans me donner. Je veux qu'il reste une marge, qui est comme une marge de sécurité’. Hiermee bedoelt hij dat men zich niet mag laten meeslepen door de illusie maar moet trachten zich zelf objectief te blijven zien.

Sommigen zullen opwerpen dat die bezigheid thuishoort op het terrein van de wetenschap. Niets kan de dichter meer genoegen doen dan dit te horen verklaren. Het is trouwens bekend dat specialisten met zijn bevindingen rekening houden. Anderen zullen de vraag stellen: maar wat heeft dit alles met dichterschap te maken? Wat komt een dichter hier doen? De lezer vergete echter niet dat het gaat om de ontdekking van een gebied waar gevoel en verbeelding elkaar voortdurend ontmoeten. Wie beter dan de dichter - onbeperkte meester van het woord - kan de fijnste nuances en bewegingen, het ritme en al de gegevenheden van het innerlijke, van het object en al zijn weerspiegelingen in de diverse stadia van het bewustzijn, weergeven?

Hasjiesj, mescaline, psidocybine verstrekken Michaux in de verschillende delen van zijn boek de kans om te komen tot het ‘dérèglement des sens’, waarvan hij het mekanisme wil bestuderen. Zijn belevingen leiden hem tot diverse aspecten van het kenleven die rechtstreeks verband hebben met de poëzie: alle modulaties van het zintuiglijke verbeeldingsleven komen met aangrijpend geweld naar voren.

De reden is dat de drogeermiddelen, die de geest beïnvloeden om hem te verrijken of te verarmen, ons - toeschouwers - de gelegenheid bieden om de geest te ontmoeten in een toestand waarin hij zich van verworven gewoonten, remmingen en dwang heeft losgemaakt. Over dit mekanisme zelf wil ik niet uitweiden omdat ik er geen geneeskundige bevoegdheid toe bezit, maar wel lijken de exposés van Michaux mij belangrijk als een lange verklaring van poëtische fenomenen. De voorbeelden die hij bij zijn beschouwingen geeft hebben de toon, het accent, de vorm van de poëzie. Met welk recht zou ik dan de poëtische waarde van zijn werk ontkennen?

Het feit is belangrijk: een echt dichter neemt een drogeermiddel en zijn gedichten krijgen onmiddellijk een speciaal karakter. Wij weten niet hoe zijn gedichten er zouden uitzien indien hij op dat ogenblik geen drogeermiddel had gebruikt. Was het gebruik van die middelen voor Michaux onmisbaar? Ik geloof het niet. Doch misschien heeft het gebruik hem wel toegelaten zich te bevrijden en nieuwe stimulans aan zijn poëtische bezieling te schenken.

Verbazingwekkend is dat Michaux zijn persoonlijkheid reveleert in al de experimenten waarin hij zich waagt, men vindt hem terug met zijn

[p. 506]

snijdende, soms ironische toon, zijn persoonlijke houding tegenover het object, met de hoge waarde van zijn observatiegave.

Men heeft reeds vaak gewezen op de schoonheid van bepaalde teksten die door zonderlinge geesten werden geschreven. De drogering heeft Michaux gelegenheid gegeven tot zeer scherpe waarneming van bewustzijnstoestanden die anders zijn dan ons gewoon bewustzijn. Hij deed dit niet om op artificiële wijze poëzie te kunnen fabriceren, maar om het domein van onze menselijke geest vollediger te exploreren. Wij stellen dan - op zekere ogenblikken - vast dat er heel wat menselijks, diep-menselijks schuilt in deze teksten, die wij af en toe niet gemakkelijk en volledig begrijpen. De persoonlijkheid heeft er ongetwijfeld bepaalde wijzigingen ondergaan, maar het geëxploreerde terrein ligt toch dicht bij datgene waarin wij beweren te leven. Het is, eigenaardig genoeg, verwant met de schaduwzonen die wij soms in ons habitueel leven doorkruisen en die soms huiveringwekkende duisternis werpen op wat wij exceptioneel in ons gewoon bestaan kunnen doorvoelen. Vandaar misschien die eigenaardige humor die ons soms uit dit werk tegemoet treedt, of dat gevoel van soms, als met flitsen, het onbegrijpelijke te verstaan. Dit verklaart de euforie die wij beleven wanneer wij bepaalde woorden, beelden en onvermoede betekenissen ontmoeten.

‘Il est difficile’ zegt Michaux ‘sinon impossible de faire disparaître une idée. Sa force de vie la préserve, la fait descendre en profondeur, dans d'autres circuits d'où d'une façon ou d'une autre elle peut, elle va réapparaître’ (o.c, p. 164). Het voorbeeld dat hij geeft is een model, waarin het schrijven als fenomeen op een bijzonder intense wijze wordt ontleed:

‘Je dus passer par beaucoup de barrages, par beaucoup de passages sous les flots. Je n'y parvins pas intact. Pas préoccupé non plus. Je m'étais bien décidé à, coûte que coûte, écrire fût-ce dans le plus complet blanc, et même si les mots qui se présenteraient n'avaient pour moi aucun sens. Ecrire, qui demande force, et fait appel à de la force, devient force, devient contrôle, extension de contrôle, adversaire de l'incessante poussiérisation de soi... Quand je ne fis que commencer à écrire (ces commencements sont de véritables entreprises), des mots éclataient encore dans ma tête, dont c'était toujours l'accent, la prononciation ou la façon chantée, ou le timbre qui était le plus important. Un de ces mots fut prononcé si abruptement, que je sursautai et regardai machinalement autour de moi, comme pour m'assurer si quelqu'un d'autre dans la pièce ne l'avait pas entendu. Drôle de réflexe alors que j'étais seul! Obnubilation vint. Obnubilation à trois épisodes ou davantage. Multiples trous dans le sens. Puis interruptions rythmiques de sens. Est-ce un jeu? Inouï! Il passe... je me calme.’

[p. 507]

Deze merkwaardige notities beschrijven de (snelle) fazen van een moment hasjiesj-beleving.

Wij staan hier dus voor een schrijver die, naar eigen getuigenis ‘a, depuis cinq ans, expérimenté la plupart des démolisseurs de l'esprit et de la personne que sont les drogues hallucinogènes...’. Hij brengt ons het resultaat van zijn belevingen in het domein der krankzinnigheid onder de titel Situations-gouffres. Ditmaal zijn het de helderste doch ook meest schokkende evocaties van de ongewone werking of het ongewone spel van de innerlijke activerende of verlammende krachten die de geest in abnormale bewustzijnstoestanden voeren. Het zijn gedichten die zich inleven in sommige afwijkende zijnstoestanden, scheppingen die wij hersenschimmig zouden kunnen noemen maar die zich als evident en echt voordoen aan degenen die ze ondergaan. Ik zegde: gedichten, maar het zijn in feite intiem doorleefde drama's en geen opzettelijke woordkunst-scheppingen. Hun dramatische beleving kan gaan van de extase tot het cataclysme, van de bitterheid naar de vreugde, van de wanhoop naar de misdadigheid.

Denk niet dat men in dit werk een gevaarloze methode kan vinden om het ‘dérèglement des sens’ te bewerken, zoals eerder talentloze dichtertjes zouden wensen. Het gaat hier noch om louter fantasie, noch om willekeurige creatie. Sommigen hebben verklaard te betreuren dat de dichter Henri Michaux zich met zoveel ijver aan de wetenschap heeft gewijd of aan het observeren en experimenteren in een buitengewoon gevaarlijke zone. Wij kennen hem thans reeds veertig jaar en steeds hebben wij in hem een drang naar ontdekking zien overheersen en hebben wij hem de poëzie zien zoeken aan de grenzen van het bewustzijn. Hij zoekt ze, en engageert zich zelf op gevaarlijke wijze voor haar, in de afgronden van het menselijk denken en voelen. Slechts schijnbaar is zijn taal koel en klaar, want spoedig stelt men vast dat ze scherp en snelsnedig is. En, zoals Gaétan Picon naar aanleiding van ander werk van Michaux opmerkte: ‘Parfois, la voix se trouble, avoue la complicité qui l'unit aux paroles qu'elle prononce: elle se maintient cependant dans les limites d'une certaine objectivité - d'un détachement de soi qui passe par l'humour, et non par l'impassibilité’. Het gaat hier zo innig om de diepten van het eigen ik dat Michaux, terwijl hij erover spreekt en uitweidt, de beleving voor onze ogen schijnt te voltrekken, beleving waaraan hij zich ten volle overgeeft met alle smartelijkheid van vlees en ziel in een wereld waar de verbeelding geweldig al haar perken doorbreekt en ophoudt imaginatie te zijn.

Sterker dan ooit in de zekerheid van zijn ‘be-grijpen’, heeft Michaux ons de bloemen van zijn nieuwe kennis aangeboden. Ik weet niet of

[p. 508]

men ooit beter dan in de hoofdstukken die hij ‘séquences’ noemt het vervreemdingsgevoel zal kunnen beleven van een wezen dat terzelfder tijd zich zelf blijft en tevens in de diepste afgrond van het anders-zijn vertoeft. Men ontwaakt uit de lectuur van elk dezer uiterst mysterieuze hoofdstukken met het verbazend gevoel een gedicht doorleefd te hebben, het te hebben voelen groeien in zich zelf en terzelfder tijd buiten zich.

Dit alles betekent een weldoende bevrijding uit het wereldje der poetae minores, die met zwakke stem nazingen wat dichters uit het verleden reeds hebben gezongen. Uit experimenten als die van Henri Michaux kan een nieuwe poëzie ontstaan. Hij wordt trouwens reeds door vele poëten nagevolgd. Een deur die uitgeeft op het onbekende werd opengestoten. Maar waarom lopen zij dan weer in zijn voetspoor? De les van Henri Michaux ligt in de sprong naar het onbekende, het blinde en gevaarlijke waagstuk der ontdekking, niet in het nabootsen of imiteren van wat hij zelf alléén gevonden heeft. De echte en allerpersoonlijkste emotie van het gevaar en van de verrukking om het ontdekken van nieuwe menselijke diepten, maakt juist zijn werk zo aangrijpend.