Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 500]

Taalkundige kroniek
Kempens of Kempisch?
door Prof. Dr. J.L. Pauwels

De Woordenlijst van de Nederlandse Taal van 1934 heeft het adjectief Kempens opgenomen, Kempisch echter niet! Nu vraagt de Werkgemeenschap voor Kempische Geschiedenis zich af of het adjectief in haar naam niet dient gewijzigd te worden in Kempense. In een rondschrijven aan bevoegde leden en niet-leden nodigt ze hen uit hun mening schriftelijk mee te delen met het oog op een grondige bespreking op het eerstvolgend congres van de Werkgemeenschap. Het loont dus wel de moeite een kroniek te wijden aan dit actuele probleem(pje).

1. Etymologie⁽¹⁾.

Het suffix -s in Kempens en het suffix -isch in Kempisch hebben dezelfde oorsprong: beide gaan terug op een ouder -isk. Voor 1946, toen men nog Kempensch schreef, ‘zag’ men de verwantschap beter! In het Middelnederlands was de i reeds verzwakt tot toonloze e of zelfs al uitgevallen. De consonantengroep sk was eerst sch geworden en later s. In onze gewesten was het suffix -isk reeds in de late middeleeuwen afgesleten tot -s.

In het Duits integendeel bleef de vocaal als i bewaard en -isk ontwikkelde zich tot (geschreven) -isch. Van in de 16de eeuw is de Duitse vorm van het suffix in het Nederlands binnengedrongen, zodat op dit ogenblik zowel de oude vorm -s als de ingevoerde Duitse vorm -isch in onze taal voorhanden zijn, de laatste dan uitsluitend in geografische namen en afleidingen van vreemde woorden.

(1) Zie uitvoeriger hierover de Nederlandse Spraakkunst door De Vooys en Schönfeld, 1957⁴, blz. 231 v. en de Historische Spraakkunst van het Nederlands door Schönfeld en Van Loey, 1954⁵, blz. 203 v.

2. De geografische adjectieven op -isch.

a) De Nederlandse geografische adjectieven die uitgaan op wat er uitziet als het suffix -isch zijn lang niet zeldzaam. De talrijkste groep

[p. 501]

vormen de adjectieven bij een grondwoord waarin reeds de vocaal i aanwezig is: Alexandrië / Alexandrisch; - Andalusië / Andalusisch; - Arabië / Arabisch; - Artesië / Artesisch; - Assyrië / Assyrisch; - Attica / Attisch; - Australië / Australisch; - Babylonië / Babylonisch; - België / Belgisch enz. enz. Het is moeilijk uit te maken of in deze gevallen oorspronkelijk een afleiding op -isch was bedoeld of een afleiding op -s van een grondvorm op i, waarbij dan het woordeinde -is analogisch als -isch werd geschreven. De oorspronkelijke bedoeling heeft echter weinig belang!

b) Een tweede groep vormen de adjectieven bij geografisch namen waarin geen i aanwezig is en die dus duidelijker het suffix -isch vertonen: Rusland / Russisch; - Annam / (Annamiet) / Annamitisch; - Assam / (Assamiet) / Assamitisch; - (Balt) / Baltisch; - Basken-(land) / Baskisch; - Bergamo / (Bergamask) / Bergamaskisch; - Celebes / Celebisch; - Cluny / (Cluniacenser) / Cluniacensisch; - Cyprus / Cyprisch; - Delos / (Deliër) / Delisch; - Egypte / Egyptisch; - Elzas / Elzassisch; - Efeze / Efezisch; - Epirus / (Epiroot) / Epirotisch; - Est(land) / Estisch of Estlands; - (Frank) / Frankisch enz. enz.

c) Aangezien we hier een adjectief bestuderen dat afgeleid is van een grondwoord op -en (Kempen), moeten wij vooral onze aandacht wijden aan de geografische namen van dat type. En hier zijn de gevallen waarin het adjectief door middel van -isch worden afgeleid, vrij zeldzaam. Als zeer gebruikelijke adjectieven kennen we slechts: Pruisen / Pruisisch; - Saksen / Saksisch; - Zwaben / Zwabisch; - Hessen / Hessisch; - Baden / Badisch (zeldzaam, meestal Badens): allemaal delen van Duitsland! Veel minder bekend of gebruikelijk zijn de afleidingen bij namen van enkele eilanden (groepen): Cycladen / Cycladisch; - Koerilen / Koerilisch; - Orcaden / Orcadisch; - Rugen / Rugisch en het twijfelgeval Azoren / Azorisch. Mascarenisch bij Mascaren en Jemenitisch bij Jemen / Jemeniet zijn bijzondere formaties. Pyreneïsch is definitief verdrongen door Pyrenees.

3. De geografische adjectieven op -s.

a) Er bestaan duizenden afleidingen op -s van geografische namen: Aarschot / Aarschots; - Afghanistan / (Afghaan) / Afghaans; - Afrika / (Afrikaan) / Afrikaans; - Ambon / Ambons; - Amersfoort / Amersfoorts; - Andorra / (Andorraan) / Andorraans; - Arnhem / Arnhems; - Aruba / (Arubaan) / Arubaans; - Athene / Atheens; - Atjeh / Atjees; - Brussel / Brussels; - Gent / Gents enz. enz. Bij de meeste plaatsnamen kan men een adjectief op -s vormen.

[p. 502]

b) In sommige gevallen vinden we een afgeleid adjectief op -s, niettegenstaande er een i in het grondwoord aanwezig is: Abbesinië / (Abessijn) / Abessijns; - Anatolië / Anatools (naast Anatolisch); - Aquitanië / Aquitaans; - Argentinië / (Argentijn) / Argentijns; - Armenië / Armeens; - Catalonië / Catalaans; - Germanië / Germaans enz.

c) Vooral de -s-formaties bij geografische namen die op -en uitgaan, zijn hier belangrijk. Welnu, bijna alle dergelijke namen geven aanleiding tot het vormen van een adjectief op -s, zelden met behoud, meestal met verlies van de eindlettergreep -en. Enkele voorbeelden uit België en Nederland: Aarlen / Aarlens; - Antwerpen / Antwerps; - Ardennen / Ardens; - Assen / Assens⁽¹⁾; - Henegouwen / Henegouws; - Leeuwarden / Leeuwards⁽¹⁾; - Leiden / Leids; - Leuven / Leuvens; - Marken / Markens; - Mechelen / Mechels; - Namen / Naams; - Tongeren / Tongers; - Walcheren / Walchers; - uit het Duitse taalgebied: Aken / Akens; - Beieren / Beiers; - Bremen / Bremens; - Keulen / Keuls; - München / Münchens; - Pommeren / Pommers; - Stiermarken / Stiermarks; - Thuringen / Thurings; - Westfalen / Westfaals; - Wenen / Weens; - uit de rest van de wereld: Apennijnen / Apennijns; - Balearen / Baleaars; - Bengalen / Bengaals; - Bohemen / Boheems; - Filippijnen / Filippijns; - Kopenhagen / Kopenhaags; - Litouwen / Litouws; Lotharingen / Lotharings; - Londen / Londens; - Noorwegen / Noorweegs of Noors; - Polen / Pools; - Spitsbergen / Spitsbergs; - Zweden / Zweeds.

(1) Ook Asser en Leeuwarder komen voor. Dergelijke adjectieven worden verder niet meer vermeld.

(1) Ook Asser en Leeuwarder komen voor. Dergelijke adjectieven worden verder niet meer vermeld.

4. Wat ‘zegt’ men in de Kempen?

In het beschaafde Nederlands worden Kempens en Kempisch duidelijk uit elkaar gehouden. In Zuid-Nederland en dan vooral in de Kempen zelf zegt men kèmpes, wat normaal aan de geschreven vorm Kempens beantwoordt. Enkele gevallen ter vergelijking: lakens = lòkes; tekens = tiekes; guldens = γyldes; wetens en willens = we.tez èn wifes enz.

Woorden die uitgaan op het suffix -isch komen m.i. in de eigenlijke volkstaal niet voor: men zegt elektriek (adj.), niet elektrisch, belze, niet Belgische. Russisch, Pruisisch, Arabisch, praktisch, fantastisch, fysisch en derg. zijn duidelijk schoolwoorden. Als men ze in de volkstaal gebruikt en dan aanpast aan eigen uitspraakgewoonten, hoort men ryses (Russisch), fantastes (fantastisch) enz. Alleen in praktisch hoor ik soms wel eens i, meestal echter e: dus praktis naast praktes. Het geschreven

[p. 503]

woord Kempisch klinkt dus normaal ook kèmpes in de mond van de spraakmakende gemeente.

5. Besluit.

Op grond van de uitspraak van het adjectief kèmpes in de volkstaal kan men dus geen keus doen tussen Kempens en Kempisch. Men meent wel ‘Kempisch’ te zeggen, omdat men het adjectief altijd zo geschreven zag, maar kèmpes is de klankwettige vertegenwoordiger van Kempens. Een formatie op -isch zou trouwens een unicum zijn in de volkstaal!

Ook als afleiding op -isch van een geografische naam is Kempisch, blijkens het uitvoerig overzicht hierboven meegedeeld, een vreemde eend in de Nederlandse bijt en het besluit van de woordenlijstcommissie om alleen Kempens in de Woordenlijst van de Nederlandse Taal te honoreren lijkt me dus wel verantwoord.

Wie nu tegen al wat voorafgaat zou aanvoeren dat het gebruik de opperste wet is en dat niemand kan loochenen dat, in Vlaanderen althans, Kempisch zonder enige twijfel in de geschreven taal dé gebruikelijke vorm is, heeft volkomen gelijk. En al dwingt me mijn filologisch geweten voor te houden dat Kempens taalkundig de juiste vorm is, toch zou ik, op dit ogenblik, de vorm Kempisch niet zonder meer als fout durven brandmerken.