Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 461]

Frans Smets
De lach

Eenzaam zat mister Salvio op zijn kamer op de derde verdieping van een miserabel flatgebouw in de zesenveertigste straat van de industriestad Andovisj. Hij keek voor zich uit en zag een oude stoel, een van kleur verschoten kast, een ledikant dat zo uit een derderangsverkoopzaal scheen te zijn gekomen en een tafel waarin de memel had huisgehouden. Mister Salvio schudde het hoofd en vond dat zijn interieur bepaald niet geschikt was om hem vrolijk te stemmen. Niets overigens in het leven van de grote en lugubere stad Andovisj in het koninkrijk der Veloeten stemde tot vreugde. De lieden waren er gedoemd tot harde arbeid zonder dat zij daarbij geestelijke voldoening smaakten: zij moesten mechanische bewegingen in een vlot tempo uitvoeren en als ze 's avonds thuis kwamen, waren ze te vermoeid en te afgestompt om zich nog met zaken des geestes onledig te houden. Daarbij kwam dat, afgezien van deze uiterlijke omstandigheden, de eertijds rijke geest der Veloeten slechts tot schrale manifestaties in staat bleek: het was gevaarlijk in dit land van dompers fijn te zijn of in volle rijpheid en helder doorzicht te lachen met de vele misstanden.

Mister Salvio had reeds jaren de situatie van zijn land door. Snert, placht hij te zeggen. Een soort van omgekeerde geldingsdrang woekerde overigens bij vele Veloeten: zij wilden hun armoede met deemoed dragen en dit verwekte een grotesk geestelijk miserabilisme dat kleefde op de huid van deze lieden. De herbergen verkochten daarbij flets bier en de deernen waren navenant. Vooral de stad Andovisj was getekend door al wat Veloetië aan minderwaardigs kon bieden: haast geen rioleringen of sanitaire installaties, maar wel ratten die als kleine honden op straat ronddoolden op zoek naar buit en op elke straathoek een St.-Vitusdanser die normaal in een gesticht ad hoc had moeten ondergebracht zijn, maar die om aan de kost te komen, potloden en doosjes vol lucifers aan de voorbijgangers te koop aanbood.

Hoe wilt ge dat in het land der Veloeten in dergelijke belabberde situatie van stoffelijke armoede gepaard met geestelijke teleurgang, ooit het edele in de mens openbloeide? Grauw was er bijgevolg het

[p. 462]

leven. Men hoorde in Andovisj vloeken en verwensingen braken. Men uitte er zich in rabauwelijke woorden en gezegden. Men beoefende er een straattaal vol plastische effecten, die de geestelijke leegte des te schrijnender maakten.

De eenzame mister Salvio die in de zesenveertigste straat van de gore industriestad Andovisj van het koninklijk der Veloeten op zijn kamer de tijd zat te doden, wist er alles van. Hij trok de deur van de kast open: er lag een uitgedroogde homp brood. Nog voor tweemaal, zei mister Salvio. Dan ging hij kijken in de lade van zijn vermolmde tafel: niets. In het van het veelvuldig beduimelen bruin geworden katoenen zakje dat als portemonnee dienst diende: ook niets. Leeg, mompelde Salvio. Hij ging voor het raam staan en zag naar buiten maar vermeed zorgvuldig het gordijn aan te raken: reeds jaren hing het daar en het was van ouderdom zwart geworden en haast verteerd. Beneden in de smalle straat zag Salvio de kleine Gustavo, de rakker die in de vijftigste straat woonde en af en toe op bezoek bij hem kwam. Voorzichtig opende Salvio het venster op een kleine kier en riep met een stem waarin ingehouden pret zinderde: Gustavo, Gustavo! Een heldere kinderstem kaatste terug: Mister Salvio, ik kom.

Toen Gustavo de kamer van Salvio betrad, begon het kleine wonder in de grijze stad Andovisj. Het eeuwige kind, schuilend in de verwaarloosde dreumes, keerde de sfeer van grauwheid die ook bij Salvio heerste. Vertellen, zei Gustavo; inderdaad Salvio was voor Gustavo de verteller die de oeroude sprookjes der Veloeten kende en in een stad van rechtlijnige huizen en droeve straten was zulk een sprookjesman een verpozing en een bron van poëzie. Vertellen, vroeg Gustavo een tweede maal. Ik heb u alles al tienmaal verteld, antwoordde Salvio. Maar toen hij dit zegde, dacht hij aan het genot dat Gustavo vroeger aan zijn vertelsels had beleefd. Hij herinnerde zich dat gek sprookje van de boer die met een ezel beladen met manden vol groenten naar de markt reed, maar de onwilige ezel die niet verder wou, zelf op de schouders nam. Gustavo had, toen hij dit hoorde, gekronkeld van het lachen.

Vertellen, drong Gustavo voor de derde maal aan. Kom, zei Salvio, ik begin. Zijn stem werd als van fluweel. Hij sprak: in die tijd bestond onze vuile stad nog niet; hier waren slechts landouwen en groene weiden en al wat het oog verblijdt. Boer Gikas reed eenmaal per week onder een brandende zon met zijn ezel die Oekom heette naar de markt van het verre Ulez.

Als verteller was Salvio een uitbeelder, een van deze legendarische figuren die geboren worden uit het sprookjesrepertorium van een volk. Hij tekende met gewone woorden hoe traag de ezel langs de zandige

[p. 463]

wegen naar de verre markt trappelde. De boer moest Oekom regelmatig opporren, want de weg was eng en Ulez lag aan gene zijde van de verzengende vlakte. Salvio stond nu rechtop in de kamer; met zijn armen wijduitgestrekt suggereerde hij de moeite die de ezel ondervond om gezapig vooruit te komen. Dan begon hij met een volmaakte kunst, waarbij stemintonatie en gelaatsuitdrukking te pas kwamen, de onwil van de ezel te verduidelijken. Ezels van het slag van Oekom krijgen het doorgaans als men het niet verwacht; een koppige neiging elk menselijk bevel tot een aanfluiting te maken van de vermeende menselijke meerderwaardigheid en zich oliedom terug te trekken in een totale afwezigheid ten overstaan van de situatie van het ogenblik. Oekom bleef bijgevolg staan waar hij stond en wat boer Gikas ook deed en zegde, zo vertelde Salvio, de ezel zette geen poot meer vooruit. De boer dacht aan zijn gewin dat teloorging en aan de verre stad Ulez waar de markt werd gehouden. Hij nam, zei Salvio, een rap besluit. Hij spuwde in de handen, greep de ezel bij de poten, hief hem op zijn rug en stapte dan met vaste tred Ulez-waarts.

Het aanhoren in een geestelijk armtierig land van het oud, verpoëtiseerd arsenaal van vertelsels, is een honende tergerij voor hen, die leven in submenselijke condities; maar voor Gustavo, het ontvankelijke nog door geen zerpe bitterheid bezoedeld kindergemoed werd er een poort op een onbekende wereld door geopend. Dit keer had Salvio een hoogtepunt bereikt. Hij stond daar met de benen driehoeks uitgespreid in de kale kamer en HIJ torste de ezel en niet boer Gikas: zijn handen omknelden de poten van Oekom en zijn romp boog onder diens gewicht. Zó subliem en levensecht beeldde hij zijn vertelling uit. Dan ging hij op en neer in de kamer die plots de dorre zandweg werd naar de stad Ulez. Het getuigde van een hallucinante vis comica die de echtheid des levens in zich droeg.

En terwijl Salvio, de sprookjesmaker van de trieste stad Andovisj, het leven met woorden en gebaren herschiep, kon de kleine Gustavo zijn geluk niet langer bedwingen. Hij begon te lachen, te lachen met zulke schokgolven dat Salvio ervan schrok. Nog nooit had hij Gustavo zo horen lachen: het was een lach die sedert honderd jaar in het rijk der Veloeten niet meer was gehoord. Geen labiale grimas was het; geen Joconde-achtige ontlading van een raadselachtige binnenpret, geen louter conventioneel tanden-exhibitionisme, evenmin een dikke gorgellach om een obsceniteit of een gemelijk gegiechel. Het was de bevrijdende lach van een kleine mens die intens, volledig gelukkig was. Hij had dit speciaals dat hij met een regelmatige frequentie aanzwol en weer afnam en aan deze innerlijke modulatie een kenmerk ontleende dat hem maakte tot de klassiekste van alle lachbuien die ooit

[p. 464]

uit een menselijke mond waren gehoord.

Toen Gustavo op die manier de kamer vulde met zijn oneindig geluk dat uit de lach was af te lezen, kwam door de wet der communicerende lach-vaten, ook de beurt van Salvio. Deze vergat boer Gikas en de ezel Oekom die nog steeds op weg waren naar Ulez; hij zag en hoorde slechts Gustavo lachen en uit die lach werd zijn eigen lach geboren. Salvio begon bijgevolg ook te lachen, een ongedwongen, montere lach die zich in lange slierten van geluid uitte. Nu lachten én Gustavo én Salvio tegen mekaar op. Een vervaarlijk duo dat in Andovisj alles vergat: de ellende, de vieze straten, de ratten; de honger en de geestelijke armoede. Salvio lachte omdat Gustavo, zo intens lachend, gelukkig was en Gustavo's geluk was begonnen met die ezel die zo knus door die dwaze boer werd gedragen.

Maar ook lachen heeft in Andovisj somtijds een fysiologisch nadeel. Het lichaam van Salvio was niet getraind op de grote weldaad van de lach-ontspanning; jaren van verkommering mogen niet in een extatisch ogenblik van groot geluk worden weggelachen. In een uitzinnige climax steeg toch Salvio's lach de hoogte in. Maar dan werd het opeens moeilijk voor hem het lachtempo bij te houden. Salvio greep met beide handen naar zijn hart, viel plomp op een oude stoel en vandaar languit op de vloer. Een rochelend geluid stootte hij nog uit en dan werd het oneindig stil. Gustavo stond erbij met open mond, waarin zijn lach versteend zat. De grote onrust daalde in het hart van Gustavo: hij zag zijn oude vriend en sprookjesman dood liggen in de vuile kamer. Als een schuwe hond sloop hij buiten, sloot de deur, rende de trap af en liep in doodsangst naar huis.

Drie dagen nadien werd door de politie van Andovisj Salvio's lijk ontdekt en naar de armenhoek van de stedelijke begraafplaats gevoerd. De politieofficier noteerde in de kolom sterfgevallen van zijn dagboek: omgekomen van ontbering. Geen levende ziel in de stad Andovisj zou kunnen vermoeden hebben dat men van het lachen kan sterven. Maar één Andovisjnaar leefde met een dwangidee: Gustavo. Hij zegde aan niemand hoe Salvio was gestorven, maar dacht heel zijn leven dat hij door zijn lach zijn oude vriend had vermoord. Hij lachte nooit meer.

In de gore stad Andovisj in het rijk der Veloeten bloeide krachtiger dan voorheen een niet-meetbare triestheid. Eén lach had Salvio lichamelijk en Gustavo geestelijk geveld: sunt lacrimae rerum...