Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 449]

Proza
C.C. Krijgelmans: ‘Messiah’
door Marcel Janssens

C.C. Krijgelmans, Messiah. Proloog tot ‘De Hunnen’. Amsterdam, Antwerpen 1961, 85 blz., 45 F (Literaire Pocketserie, nr. 72.)

Toen het prozastuk Messiah van C.C. Krijgelmans voor het eerst afgedrukt werd in het Nieuw Vlaams Tijdschrift, achtten H. Teirlinck en I. Michiels het niet ongepast aan deze publikatie enkele verklarende en inleidende opmerkingen toe te voegen. Teirlinck noemde dit proza een gewaagde proefneming, die met ongeziene experimentele durf afbreuk doet aan de oude sleur inzake schrijf- en verhaaltechniek in het Nederlands proza. Hij stelde zich toch de vraag of Krijgelmans' schrijfwijze, die ook voor een voorbereid lezer nog altijd een waaghalzerij zal blijven, de lezer van nu niet zodanig zal afschrikken, dat de revolutionaire auteur ‘nog een hele tijd op lezende tijdgenoten zal dienen te wachten’, precies omdat hij met een explosief probeersel als Messiah zover op de actualiteit zou zijn vooruitgelopen. I. Michiels van zijn kant onderstreepte dat de auteur van Messiah de grote buitenlandse vernieuwers van de verhaaltechniek op de voet gevolgd heeft. Wie zich alleen binnen de grenzen van onze Nederlandse literaire traditie heeft bewogen, zal zeker door dit brutaal-vreemde proza ontredderd en geërgerd worden; wie echter met Krijgelmans' buitenlandse literaire voorzaten, nl. Faulkner, Joyce, Miller en een Becket, vertrouwd is, zal wel bereid zijn de inspanningen te doen, die de auteur van zijn lezer mag verwachten...

Bij mijn weten hebben de door I. Michiels genoemde buitenlandse voorlopers de ont-binding van de taal niet zo ver gedreven als Krijgelmans het hier doet; Proust en V. Woolf evenmin. Als men toch modellen zoekt om de stijl van Messiah te situeren in een recente buitenlandse traditie, kon men ook naar de nouveau roman verwijzen, maar bepaald naar de ‘stream of thought’-techniek van Cl. Simon. Deze schrijft eveneens ruggegraatloze, associatief-opstapelende lintwormzinnen, die, zoals in Messiah, een dunne epische substantie omzwachtelen. Maar zijn Vlaamse nazaat heeft nog veel verder gemikt. Hij heeft o.m. voor zijn

[p. 450]

syntactische explosies nog meer dynamiet gebruikt en zijn ‘verhaal’ met nog meer furie aan flarden gereten!

Zoals Teirlinck opmerkte, stelt Messiah het probleem van de lezer, van de ‘noodzakelijke lezer’. Deze zal wel niet zozeer afgeschrikt worden door het feit dat Krijgelmans een pocket van 85 blz. volschreef zonder punten. Dat is m.i. geen krachttoer. Als het lot zou willen - hetgeen ik weinig waarschijnlijk acht - dat de auteur van Messiah met zijn schriftuur school zou maken, kan ik mij best indenken dat al of niet talentrijke meelopers 86 of zeven maal zeven keren 85 blz. op die wijze zouden aan elkaar flansen (verondersteld natuurlijk, dat ook de uitgevers niet door de noodzakelijke lezer in het verweer zouden gedrongen worden). Het vervreemdende effect dat dit proza op iedereen zal blijven maken, komt niet zozeer voort uit het weglaten van leestekens, maar wel uit de syntactische ontwrichtingen, waarvan de auteur een systeem heeft gemaakt, en vervolgens uit de ontredderende opbouw van dit stuk. De auteur sticht zulke verwarring, en dat op zo'n weloverwogen, moedwillige en uitdagende manier, dat men zich wel móet afvragen of men niet te doen heeft met een mystificateur, die op kosten van de moe gesarde lezer naar succes hengelt door nu eens helemaal averechts en tegendraads te doen.

Teirlinck en Michiels verzekeren ons nochtans dat de auteur ‘niet liegt’, d.w.z. niet poseert. Wellicht verdient hij dan wel, dat men zich eerlijk inspant om hem met de grootst mogelijke goodwill zo ver mogelijk te volgen, al was het maar uit achting voor zijn eerzuchtige vernieuwingspoging. Ik vrees echter dat dit stuk proza meer onze aandacht verdient, omdat het tot dusver iets nieuws is in het Nederlandse taalgebied, dan wel op grond van zijn intrinsieke waarde of van de beloften die het zou inhouden op gebied van verhaaltechniek. Is Messiah geen snobistische modieusheid, dan is het m.i. toch maar een probeersel zonder toekomst en zal het een curiosum blijven.

Ik meen zelfs dat het geen kwestie is van eraan te gewennen, zoals men heeft moeten wennen aan de experimenten der Vijftigers. Men kan m.i. onmogelijk gewennen aan een uitdrukkingswijze, die zich zo eigenzinnig buiten de wet stelt, dat de lezer er niets eigens in terugvindt. Men kan zich niet thuisvoelen in of mede-creatief zijn bij de lektuur van een stuk proza, waarin de simpelste taalgewoonten stelselmatig en balsturig geradbraakt worden, waarin alles door radicale nieuwigheid wil verrassen en verbluffen, waarin niets kan voor-zien worden, waarin de lezer geen enkel momentje rust wordt gegund. De schrijver doet in koelen bloede afstand van elke taalconventie en bijgevolg van elke welwillende, vertrouwde mededeelzaamheid die taalgewoonten scheppen. Daarenboven liggen de hiaten en cesuren in zijn gedachtengang zo dik gezaaid als de

[p. 451]

komma's. Elke overgang die de auteur maakt, spant de lezer een valstrik. Wie Messiah wil lezen, d.i. ondergaan, moet zich helemaal onderwerpen aan de radicale willekeur van de schrijver. Als denker én als taalgebruiker (wat in de grond hetzelfde betekent) meet Krijgelmans zich onbeperkte vrijheid toe. Ik vermoed dat weinig lezers zich dergelijke baldadige arrogantie zullen laten welgevallen.

Men kan zich ook afvragen of men hier met reden van verhaaltechniek kan spreken, want luidens de ondertitel is Messiah een proloog tot een nog niet afgewerkte roman De Hunnen of, zoals Michiels zegt, een ‘voetnoot’ bij deze roman, die vele honderden pagina's zal beslaan. Messiah zou dus bedoeld zijn als een soort synthetische ouverture, waarin de auteur zijn lezer met dissonanten allerhande voldoende buiten westen brengt om hem daarna met zijn Hunnen des te gemakkelijker over het lijf te kunnen lopen? Welke ook de relatie weze, wat de idee betreft, tussen proloog en roman, toch hebben de tot dusver gepubliceerde fragmenten uit De Hunnen ons reeds geleerd, dat Krijgelmans de anarchistische schrijftrant van Messiah in zijn roman niet gebruikt. Naar de vorm staat de voetnoot dus op zich zelf en kan zij los van het geheel besproken worden.

Toch is het wel bevreemdend te moeten vaststellen, dat de revolutionaire verhaaltechniek, die het eigenste van Messiah uitmaakt en waarvan men blijkbaar zoveel mag verwachten om de oude sleur in het Nederlands verhalend proza uit de weg te ruimen, niet bruikbaar is voor een ruimer opgezette roman... Zal men dit alleen toeschrijven aan het (slechts voorlopig?) gemis aan lezende tijdgenoten? Of zou dit betekenen dat het experiment de 85 blz. van Messiah niet kàn overleven? Sluit dit verzaken ook niet het failliet van de zgn. verhaaltechniek in?... Voor mij is Messiah inderdaad allesbehalve een verhaal. Ivo Michiels noemt het stuk een denktocht, d.i. een soort meditatie, geïllustreerd met voorbeelden, over het abstracte begrip ‘messias’. Dat is aannemelijk. Maar dan komt het toch wel wat vermetel voor, met een geïllustreerde meditatie in voetnoot het verhalend proza in ons taalgebied uit het slop te willen helpen.

In elk geval biedt de abstractie ‘messias’ ons toch enig houvast om aan dit kluwen hier en daar, zo goed en zo kwaad als het gaat, een touwtje vast te knopen.

De auteur beoogt geen intrige op te bouwen noch karakters te tekenen, zoals - eertijds! - in de traditionele psychologische roman. Hij gebruikt eigenlijk ook niet de ‘stream of consciousness’-techniek, waarmee men - vroeger! - de onderwereld van een bewustzijn placht te verkennen. Ook de monologen van de ik-personen, die in deze maalstroom van associaties even het hoofd opsteken om onmiddellijk daarna weer verzwolgen

[p. 452]

te worden, bieden geen psychologische introspectie, maar wel overpeinzingen van een ‘geval’, van een hele existentie, die in de visie van de auteur op de ene of andere manier als ‘messiaans’ wordt geïnterpreteerd. De opbouw van dit stuk wordt bepaald door een esoterische ‘stream of thought’, een ‘reusachtige schrikwekkende gedachtenvlucht, die onbegane paden betreedt’ (blz. 44) en die het thema ‘messias’ volgens eigen logica, ‘wars van elke beheersing’ (blz. 43), ontwikkelt.

Wat wordt hier dan met ‘messias’ bedoeld? De betekenis van dit begrip blijkt het duidelijkst uit de fragmenten die de Messias-figuur uit het evangelie voor de geest roepen. Hoewel Krijgelmans ook op deze strookjes van zijn denktocht elke geografische en chronologische situering bewust in het duister laat, zijn de toespelingen op het evangelische lijdensverhaal voldoende duidelijk. Het verhaal van de Gezalfde, waarmee het boekje begint en eindigt, komt als een Leitmotiv in Messiah terug. Op de laatste bladzijden is zelfs een evangelist, ‘de vertrouwensman’, aan het woord, die dit alles zou hebben geboekstaafd om het wraakgericht aan te kondigen... Ook stilistisch gezien zonderen de flitsen en flarden uit het bijbels lijdensverhaal zich af van de rest: daarin heeft Krijgelmans zijn eigenzinnige krachtpatserijen het verst doorgedreven. Naar geest en vorm maken zij dus het eigenste van Messiah uit. Het bijbels passieverhaal zal dan wel de inspiratorische kern geweest zijn waaruit de denktocht vertrokken is. Het biedt tevens een beginsel van samenhang dat ons toelaat in deze puzzel enigszins klaar te zien.

De Gezalfde komt de Wil van de Vader volbrengen, predikt goedheid, zachtmoedigheid en naastenliefde, stelt zijn betrouwen in de Vader, treedt op als hemelse Rechter, maar ontvangt stank voor dank, wordt als vulgair kwakzalver uitgestoten en bezwijkt voor het brute geweld. Hij is niet opgewassen tegen al het bittere lijden, de lagen, listen en duivelachtigheden der mensenkinderen en is ten slotte niet bij machte zijn eigen hachje te redden. Kwijnend van angst, schaamte en vertwijfeling, door de Vader verloochend, wordt hij aan het schandhout gespijkerd. Kortom, de bijbelse Messiah is een ‘man-gek’, zoals Krijgelmans hem herhaaldelijk noemt. - Onnodig te zeggen, dat Krijgelmans zeer vrij met de evangelieteksten omspringt en o.m. de Gezalfde, die hier zeer apocriefe taal spreekt, verlaagt tot een deerniswekkende sukkel. Nu, dergelijke bewuste schrift-vervalsing past in zijn kraam en er zijn erger dingen die men hem kwalijk moet nemen. - De overige fragmenten werden dan waarschijnlijk bedoeld als illustraties bij dat centrale Messiah-motief. Het is echter bijzonder moeilijk deze samenhang overal te onderkennen.

Menigmaal stoot men immers op een brokstuk, dat men onmogelijk kan thuiswijzen. Ik benk bijv. aan de passage waarin een zesjarige knaap (blijkbaar een afstammeling van de hoofdpersoon in Walravens' Nega-

[p. 453]

tief) allerlei gruwelijke manieren verzint om het dochtertje van de bakker om het leven te brengen... Misschien berusten dergelijke gedachtenspinsels op onderbewuste associaties, maar zij doen mij eerder denken aan de gruwelijke krantenknipsels die de eerste ik-verhaler uit L.P. Boons Menuet boven zijn verhaal afdrukte. Deze losse knipsels etaleren op cynische wijze de meest pathologische en demonische aberraties waartoe een redelijk dier in staat is, maar een ander verband moet men er niet in zoeken. Dit lijkt mij ook hier het geval te zijn. Gevallen als dat van de zesjarige sadist kunnen bezwaarlijk in verband gebracht worden met de Messiah-idee, ook wanneer men ze volkomen averechts en negativistisch interpreteert; ze zijn eerder uitingen van onwelvoeglijk exhibitionismeop-goed-valle-het-uit.

In zijn geheel genomen steekt er toch wel een logica in Messiah, nl. die van de systematische baldadige afbraak. De nihilistische ontwaarding van de menselijke persoon in zijn denken en streven, die ik in Messiah meen te ontwaren, kan uit een oprecht levensgevoel opgeweld zijn. Poseert de auteur, als hij beweert dat wij dreigen ten onder te gaan ‘in het spijsverteringsproces van een gewilde en doelbewuste waanzin’ (blz. 75-76), ‘in deze vervloekte wereld van vandaag’ (blz. 79), vol ‘gruwelen: moord tengevolge, plunder, het afstropen der huid, het inzouten, (...) binnen het uitspansel waar krankheid heerst en grote ramp en kleine walg en liefde en dubbele haat’ (blz. 85)?... In elk geval, branie-achtige pose of niet, Messiah is een poging om alle hoopgevende, verheffende aspecten van de menselijke persoon in de molen van het brein aan gruizelementen te malen. Alleen een in onmacht stikkende schreeuw van de desperado vóór de nachten van het Niet blijft over. - Zoals gezegd, heeft de auteur dit beatnik-achtig negativisme botgevierd in een barbaarse aftakeling van het Nederlands. Zijn verhakkeld, wanstaltig taalgebruik, waartoe men zelfs de meest primitieve Hun niet zou bekwaam achten, is bij nader toezien niets meer dan je reinste hypergezocht maniërisme.

Dit is, dunkt me, naar geest en vorm het punt nul van de letterkunde, een no-way-out voor het proza, zeker voor het verhalend proza. Ik meen eerlijk dat men geen schrik moet hebben om deze trein te missen: hij staat op een zijspoor met beide buffers tegen de berm aan. Hier rest alleen de weg terug. Men mag ook redelijkerwijze verwachten dat deze voetnoot het droevig lot van de meeste voetnoten zal ondergaan, nl. dat ze zal ongelezen blijven. Voor wie ertoe de moed kan opbrengen is ze als symptoom nochtans... interessant.