Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 296]

Andre Demedts
De katholieken in de Nederlandse literatuur

In ‘De Tijd-Maasbode’ van 10 maart j.l. heeft Kees Fens aan dat onderwerp een merkwaardig artikel gewijd. Hij gaat uit van de vaststelling dat er in de laatste jaren, blijkens een overzicht dat door het Amerikaanse tijdschrift ‘The Literary Review’ gepubliceerd werd, heel wat Nederlandse gedichten, essays en verhalen in vertaling verschenen zijn, maar dat er onder de schrijvers en dichters van dat werk geen enkele katholiek voorkomt. Het lijkt inderdaad bevreemdend dat zulk een talrijk volksdeel als in Nederland door de katholieken gevormd wordt, literair niets zou presteren dat de vergelijking met de produktie van andere groepen kan doorstaan.

Derhalve stelt hij de vraag of die afwezigheid van de katholieken dient geweten aan onverschilligheid of willekeur bij de instanties die voor de propaganda van de Nederlandse letterkunde in het buitenland verantwoordelijk zijn. Hij meent van niet. Volgens hem is het gezicht van de na-oorlogse Nederlandse literatuur nagenoeg volledig door nietkatholieken bepaald, omdat het de hedendaagse katholieke schrijvers aan talent ontbreekt. Toch stipt hij aan dat hem iemand de overtuiging uitsprak, dat het al evenzeer een kwestie van erkenning zou zijn. In Nederland zouden bepaalde kringen de mentaliteit doen ingang vinden hebben dat een katholieke auteur vooraf, omdat hij katholiek is, beschouwd wordt als onbekwaam tot het schrijven van degelijk werk. Daaruit zou een al dan niet opzettelijke verwaarlozing van de katholieke literatuur gevolgd zijn, die onvermijdelijk op de katholieke schrijvers een verlammende invloed uitoefent.

Wel neemt Fens aan dat er enige bijkomende oorzaken zijn, die de ontstentenis van een katholieke letterkunde helpen verklaren. Er bestaat in Nederland geen katholieke uitgeverij met een literaire afdeling. Ook is er geen tijdschrift voorhanden, waar een strijdbare katholieke geest van uitgaat. Tussen de twee oorlogen was de toestand, door ‘De Gemeenschap’, veel gunstiger. Wel belangrijk is het daarbij op te merken

[p. 297]

dat ‘De Gemeenschap’ veel meer dan een zuiver literair orgaan was. Het tijdschrift ijverde immers ook voor een diepgaande hernieuwing op godsdienstig, sociaal en politiek gebied. Nu wordt die taak door niet specifiek letterkundige bladen als ‘De Bazuin’, ‘Te elfder Ure’, ‘Ruimte’ en het Vlaams-Nederlandse maandschrift ‘De Maand’ vervuld. De Nederlandse katholieken beschikken nog altijd over ‘Roeping’, maar ‘Roeping’ bevat hoofdzakelijk een bloemlezing van min of meer geslaagde teksten, en niet zo zeer het getuigenis van een groep katholieke kunstenaars, die in de eerste plaats de verdediging en verdieping van hun wereldbeschouwing beogen.

Enige katholieke auteurs, wie het niet aan begaafdheid ontbrak, zijn wegens hun houding tijdens de bezetting uit het literaire leven verdwenen of niet meer in de mogelijkheid hun talent onbelemmerd te ontplooien. Een ander nadeel is dat men in Nederland, waar wel enige essayisten van formaat werkzaam zijn die het katholieke aandeel in de hedendaagse literatuur zouden verhogen, niet geneigd is dat soort werk, in tegenstelling met wat in andere cultuurlanden als Duitsland, Engeland en Frankrijk gebruikelijk is, bij de letterkunde onder te brengen.

Die verschillende factoren zijn nochtans niet beslissend genoeg om niet naar andere oorzaken te hoeven zoeken. Laten wij daarom de vraag opwerpen waar alles van afhangt. Bestaat er misschien tussen de katholieke levensvisie en het klimaat van deze tijd, zoals het in de literatuur uitgedrukt wordt, een onverzoenbare tegenstelling? Met andere woorden: is het katholicisme verouderd? De veronderstelling kan, volgens Fens, niet aangenomen worden. Veeleer gelooft hij, waar het de katholieke dichters betreft, dat zij geremd werden door de streng afwerende houding en het wanbegrip dat aanvankelijk tegenover de nieuwe poëzie werd betoond. Zij hebben niet durven te schrijven zoals het in hen lag en daardoor hun scheppend vermogen ontkracht. Tussen hun intuïtief beleven van de tijdsgeest en de manier waarop zij hun innerlijke ervaringen trachtten te vertolken is een disharmonie gesproten, die de gave vormkracht van hun dichterlijke aandrang geschonden heeft.

Gaat die verklaring tot op zekere hoogte in verband met de dichters op, zij schenkt veel minder voldoening waar de romanciers in het gedrang komen. De inhoud van de grote romanliteratuur uit onze tijd is immers geladen met een wijsgerige en psychologische problematiek, die de katholieken zeer nauw aan het hart moet liggen. Al de essentiële vragen van het bestaan worden erin behandeld. Onvermijdelijk betekenen zij voor de katholieken, even goed als voor alle denkende mensen, een uitdaging, waarop een antwoord, in de vorm van een persoonlijk verantwoorde houding zou moeten volgen. Niettemin blijven de katholieken ook op

[p. 298]

dat terrein in gebreke: de jonge romanciers onder hen zijn, naar de mening van Fens althans, geen vooraanstaande figuren.

Tekorten aanwijzen, hoe verdienstelijk het moge zijn, is slechts een half werk. Waar Fens over de positie van de katholieke dichters in Nederland spreekt, duidt hij een middel aan dat tot een verbetering in de toestand zou kunnen voeren. Hij verlangt dat de katholieke kunstenaars hun individualistische houding prijs zouden geven, om uit een inniger samenleven met de katholieke gemeenschap een vruchtbaarder bezieling te halen. Ook wij geloven dat, waar het leven niet aan de kunst voorafgaat, de kunst onbelangrijk wordt. Ligt het doorbreken van hun individualistische afzondering echter uitsluitend in de macht van de kunstenaars? Is het niet noodzakelijk dat de gemeenschap, waar zij hun plaats moeten innemen, hen op die plaats wil aanvaarden? Nu hebben wij de indruk dat de katholieke gemeenschap zich te weinig om de katholieke schrijvers bekommert. Met recht en reden zal zij betreuren dat er te weinig belangrijke katholieke schrijvers zijn en zich pijnlijk getroffen voelen als een auteur die bij haar behoord heeft afvallig wordt. Maar zou het niet nog beter zijn, konden de katholieke auteurs bij hun geloofsgemeenschap die openheid van geest en waarachtige sympathie aantreffen, die hun de vreugde en de vrede van een zich thuis weten biedt? Een thuis in de wereld, waar zij de kracht en de moed vinden, om tegenover de wereld te getuigen van hun waarheid.

Waarschijnlijk staat de katholieke literatuur er in Vlaanderen iets beter voor dan in Nederland. Wij bezitten katholieke dichters, romanciers en essayisten, die van even groot talent als de niet-katholieken blijk geven. En toch is er iets, met betrekking tot hun bekendheid en de uitstraling van hun werk, dat bevreemdend aandoet. Zij dringen namelijk buiten het katholiek volksdeel niet door. Verschillende enquêtes uit de jongste jaren, als die van Lanckrock, De Ceulaer en de Vereniging ter Bevordering van het Vlaamse Boekwezen, hebben het duidelijk bewezen. Sommige ondervraagden hebben antwoorden verstrekt die doen uitschijnen dat zij van de katholieke literatuur niet op de hoogte zijn. Dezelfde vaststelling hebben wij, sprekend met Nederlandse intellectuelen, meer dan eens gemaakt. Zij hadden L.P. Boon en Hugo Claus gelezen, maar wisten niet dat er ook jonge katholieke schrijvers bestaan.

Daarom menen wij dat het verschijnsel waarop Fens gewezen heeft veel complexer is dan de factor talent op zichzelf kan verklaren. De katholieke auteurs zijn mensen, die zoals de meeste mensen een gunstig gestemde omgeving nodig hebben, om tot volle ontplooiing van hun mogelijkheden te komen. Het is van belang dat zij over de hulpmiddelen zouden beschikken, om zichzelf en hun werk te doen kennen. Wij denken aan een ondernemende uitgeverij, bladen en tijdschriften met gezag en

[p. 299]

invloed, belangstelling vanwege de klank- en beeldomroep, een uitgebreid bibliotheekwezen en een objectieve, hoogstaande kritiek. Akkoord dat het slechts hulpmiddelen zijn. Talent en overtuiging wegen zwaarder. Maar het eerste is een gave van de natuur en als zodanig niet te dwingen; het tweede een persoonlijke verworvenheid, wat meer vereist dan een geloof uit traditie en sleur. Sommige katholieken ontwijken een bewuste verantwoording van hun geloof en leven in een afgesloten ruimte, die verder en verder buiten de werkelijkheid van het moderne bestaan ligt. Anderen komen nooit tot een helder inzicht in de geloofsinhoud en verwijderen zich van de Kerk, omdat zij aan de onvolmaaktheid van de gelovigen geërgerd, tot de onwaardigheid van de Kerk en om die onwaardigheid tot de onwaarheid van de geloofsinhoud besluiten.

Het meest beangstigend probleem is waarschijnlijk geweest dat schrijvers, die volkomen eerlijk over hun zoeken naar licht en zekerheid spraken, als minder betrouwbaar beschouwd werden dan degenen die blijkbaar nooit hadden gezocht. Van het ogenblik dat er in de katholieke literatuur geen plaats voor zoekenden en zondaars, gelovigen in de twijfel en twijfelaars ondanks hun geloof meer is, sluit men de deur voor degenen die het geestelijk klimaat van onze tijd het diepst beleven. Misschien zijn zij de enigen die de hedendaagse mens nog kunnen raken. Het lijkt ons liefdeloos en ongepast te beweren dat er twee soorten gelovigen, goeden en slechten zouden bestaan. Men is gelovig of men is het niet. Allen die het geloof gekregen hebben en met de hulp van Gods genade bewaard, mogen zich erover verheugen dat de zegepralende kerk terzelfder tijd de kerk van de strijdenden en de kerk van de heiligen ook de kerk van de zondaars is. Zondaars niet zo zeer omdat zij een bepaald gebod overtreden, maar omdat zij beseffen hoeveel er aan hun liefde tot God en de mensen ontbreekt. Wanneer dat inzicht de katholieke gemeenschap leidt en bezielt, zal er groeikracht zijn voor een grote katholieke literatuur. Zowel in Nederland als in Vlaanderen.