Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 151]

Boekbesprekingen

Lode de Visscher

Lode De Visscher publiceerde in de Toekan-reeks van de Standaard-Boekhandel de roman Kruispunten (155 blz.), waarin hij vertelt over de liefdegeschiedenis van twee paartjes uit een klein-burgerlijk milieu. Het loopt voor de vier jongelieden uit op een happy-end in de zuivere liefde en het huwelijk. De grondgedachte van deze psychologische roman lijkt dan wel te zijn: loutering van frivole verliefdheid tot liefdetrouw en zuiverheid. Hoewel de hoofdpersonen bijwijlen een loopje nemen met de morele voorschriften die hun familie en de geestelijken van hun dorp hun trachten in te prenten, hetgeen aan het verhaal een zekere dramatische inslag verleent, toch is het geheel m.i. door tekort aan innerlijke spanningen in intrige en karaktertekening nogal mat uitgevallen, te meer daar de lezer van zo ver voorvoelt dat alles in een dubbele happy-end-plooi zal vallen.

Technisch gezien is deze roman een interessant experiment: 9 verschillende personen vertellen in de ik-vorm elk een of meerdere van de 39 hoofdstukjes. Meestal vertellen de ik-personen, elk van op zijn standpunt, het verhaal gewoon verder; soms zijn hun verhalen complementair en dekken zij elkaar ten dele. Dit procédé is allesbehalve nieuw. De auteur van Kruispunten sprong er toch wat al te vrij mee om, want de versnippering van de verhaalsituatie over zoveel verschillende vertellers lijkt mij op de duur op loutere willekeur, indien niet op gemakzucht, te berusten. Ook stilistisch verschilt het relaas van A of B niet van dat van F of G. Dit procédé van de ikjes-roman biedt de schrijver ongetwijfeld meer mogelijkheden tot psychologische analyse, vooral dan door introspectie (waaruit de auteur op sommige bladzijden zeer goede effecten haalt); maar wie deze techniek wil gebruiken, moet ze in de conceptie van het romangegeven en, secundair, ook stilistisch kunnen verantwoorden.

M. JANSSENS

Jozef versou

Van Jozef Versou verscheen bij het Boekenfonds ‘Marnix’ te Gent De Paradijsgang, een sociale roman met marxistische strekking. Personages uit verschillende lagen van de maatschappij treden op in een moeizaam vorderend verhaal met dunne intrige, gesitueerd te Brussel kort voor de tweede wereldoorlog. Tot de steenrijke uitbuiters behoren baron Schoonhoven, eigenaar van de Marollensteeg De Paradijsgang, en de bankier Broka, beiden kapitalisten van het verfoeilijkste soort. In de schaduw van de baron beweegt zich Baziel Pot, hoofdhuurder van de Paradijsgang, onderkruiperig parvenu en ‘verrader’ van zijn klasse. Tegenover hen staan in een verblindend kontrast de mizerabele bewoners van de steeg, voorgesteld op een manier en in een stijl die het rauwste pauperistische naturalisme en de ouderwetse melodramatische boekentaal uit de 19e eeuw nog overtreffen. In de steeg wonen ook nog de bediende Janine, die het voor kommunistische stakers opneemt, en de hoofdfiguur Daniël Vermeer, raté, marxist, spreekbuis van de proletarische intelligentsia.

De werelden van de steenrijken en de straatarmen worden door de auteur in afzonderlijke hoofdstukken eenvoudig naast elkaar geplaatst. Het antagonisme ligt enkel op doctrinair vlak, niet in de karakters, noch in de intrige. Het geheel lijkt een allegaartje van doorzichtig maaksel, dat door al te goedkope antithesen verbluft en ergert maar

[p. 152]

geenszins ontroert of overtuigt. Zoals de auteurs van tekenverhalen verwijst J. Versou in voetnoot naar een zijner vorige romans De Proletariër; anderzijds is de Paradijsgang zelf een straat zonder eind, hetgeen ons doet vermoeden dat schrijver in zijn aangekondigde roman De Strijd het steegje eindelijk tot kommunistisch paradijs zal trachten om te bouwen. Ten ware dat eerst in een verder gevolg zou gebeuren... Intussen kan de auteur alvast de sikkel slaan in zijn taaleigen, want ook hier dringen zich ‘drastige maatregelen’ op, zoals hij zegt op blz. 77.

M. JANSSENS

Een kritisch experiment

Literaire kritiek houdt zich voor alles bezig met de beoordeling van boeken, op de tweede plaats, en toevallig slechts met het gebruik dat lezers van die boeken maken. In An Experiment in Criticism (Cambridge University Press, 1961) is Professor C.S. Lewis op vernieuwing uit. Het kritisch experiment dat hij zou willen gemaakt zien - want hijzelf maakt het feitelijk niet, hij suggereert er slechts de mogelijkheden van - is, deze gewone procedure eenvoudig om te keren: hij zou willen onderzoeken welk gebruik lezers van literaire werken maken en dààrop een gegrond oordeel over die werken baseren. Hij steunt daarbij op de vaststelling dat er een fundamenteel verschil bestaat tussen ‘smaak’ voor waardevolle en ‘smaak’ voor waardeloze boeken. De grote meerderheid van mensen, die hun plezier vinden in waardeloze literatuur, reageren op een radikaal-verschillende manier van de weinigen die alleen waardevolle literatuur kunnen genieten. De eersten ‘gebruiken’, de tweeden ‘ontvangen’. De hele argumentatie van C.S. Lewis is te lang om met een paar zinnen te worden samengevat, maar ze komt erop neer dat het mogelijk is over de waarde van een boek te oordelen volgens de manier waarop de lezers erop reageren.

Ik heb alle respect voor C.S. Lewis als criticus: voor zijn grondige English Literature in the 16th Century, zijn meesterlijke Allegory of Love, zijn geestige Screwtape Letters zelfs. Ik wil ook toegeven dat het voorgestelde experiment theoretisch volledig verantwoord is. Mar de praktische uitwerking ervan is zo utopisch dat het moeilijk ernstig kan worden genomen. In de reactie van de lezer spelen zoveel imponderabilia mee dat ‘meten’ hier eenvoudigweg onmogelijk is. Daarenboven doet het onderscheid dat Lewis maakt tussen de grote massa die boeken ‘verbruikt’ en de enkele uitverkorenen die echte literatuur kunnen genieten zeer sterk aan snobisme denken. Dit belet natuurlijk niet, dat het boek een hele reeks bladzijden bevat die het lezen overwaard zijn. De concrete voorbeelden die de schrijver aanhaalt zijn met zorg gekozen en overtuigend voorgesteld. Een criticus met de belezenheid en ervaring van een C.S. Lewis heeft altijd iets wetenswaardigs te vertellen. Maar het kritisch experiment dat hij hier voorstelt zal wel nooit het theoretisch stadium verlaten.

M. ENGELBORGHS