Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 107

[p. 147]

Kroniek
Essay en Kritiek
Kritische opstellen van S. Vestdijk
door Marcel Janssens

S. Vestdijk bundelde een twintigtal opstellen over poëzie, meestal poëziekronieken en uitgebreide recensies uit De Gids van de jaren 1956-59. De bundel draagt de suggestieve titel Voor en na de explosie. Opstellen over poëzie (Den Haag, Bert Bakker, Daamen 1960, 208 blz.). Deze titel werd ontleend aan het opstel over Leo Vromans bundel Uit Slaapwandelen van 1957, waarin naar Vestdijks oordeel de ontploffing steeds in aantocht schijnt te zijn, hoewel Vroman alles deed om ze te voorkomen. Met de ‘explosie’ wordt natuurlijk het experiment van de Vijftigers bedoeld. Vestdijk spreekt nochtans in zijn Woord vooraf van nog twee andere, nog vrij recente ontploffingen in de Nederlandse poëzie, nl. die van Tachtig en Twintig, en hij oordeelt zelfs dat het explosieve eigen is aan elke poëzie die, buiten alle kronologie om, vernieuwend en omwentelend werkt door in de traditie vastgeroeste elementen van taal, stijl en vorm te ondermijnen. Zo gezien, kondigt de titel dus heel wat meer aan dan het revolutionair experiment der Vijftigers.

De hier bijeengebrachte kronieken staan nochtans allemaal in mindere of meerdere mate in het teken van de experimentele poëzie. Vestdijk wijdt zijn kronieken aan dichters, die tot verschillende groepen behoren, gaande van de oudsten A. Roland Holst, J.C. Bloem en J. Greshoff, over dichters als K. Jonckheere, P. Kemp en G. Achterberg tot H. Andreus en P. Snoek. (De twee genoemde Vlamingen zijn ook de enige.) Hij rangschikt deze opstellen in chronologische orde, maar dan ‘naar graad en aard van explosiviteit’ (blz. 8). Met deze ‘explosiviteit’ is ten langen laatste de experimentele bedoeld. Naast zuiver dichtwerk bespreekt de auteur nog het merkwaardig vertaalwerk van F. Schmidt-Degener en de kritische essays en bloemlezingen van P. Rodenko. Ook

[p. 148]

een belangwekkend theoretisch opstel over non-significatieve poëzie werd opgenomen.

Het geheel biedt een boeiende, vlot en stijlvol gepresenteerde en, indien men figuren als Lucebert en Vinkenoog buiten beschouwing laat, ook vrij volledige, kritische kennismaking met de hedendaagse Noordnederlandse dichtkunst, vooral dan met diegene die het dichtst bij de jongste explosie staat.

Uit al deze kronieken, ook uit diegene die aan niet-experimentelen gewijd zijn - en dat is wel merkwaardig -, blijkt Vestdijks grote belangstelling voor dit revolutionaire fenomeen, dat hem ten zeerste boeit en dat hij steeds als maatstaf van ‘explositiveit’ in zijn beschouwingen betrekt. Hij spreekt van pre-experimentelen als Nijhoff, van para-experimentelen als Vroman, Van der Graft, Achterberg en Chris van Geel, en van niet-experimentelen als de school-loze Wilfred Smit. Waar het experiment niet als zodanig besproken wordt, is het toch doorgaans als term van de vergelijking aanwezig. Nochtans schrijft Vestdijk dat de experimentelen hem wellicht van ‘de gedesinteresseerdheid, zo niet erger, van de nurkse ousider’ verdenken (blz. 181), en dat hij zelf inzake explosief experiment veeleer ‘deskundige’ dan wel ‘ingewijde’ is (blz. 199). Inderdaad, uit deze opstellen blijkt dat de criticus Vestdijk aan de experimentelen wel een zeer groot belang toekent in de ontwikkeling van de jongste Nederlandse poëzie, maar dat hij ze anderzijds noch onbezonnen verdedigt noch ongenadig verwerpt. Wie zich de poëzie-kritiek voorstelt als een superieur monkellachend schiften van goede en slechte en dwaze verzen, zal verrast opkijken bij de lectuur van Vestdijks kritisch proza, waarin heel wat meer mild begrip van een belezen kenner tot uiting komt dan strenge waarde-oordelen van een overstelpt recensent.

Men verlieze nochtans niet uit het oog dat deze geselecteerde opstellen Vestdijks kritische activiteit slechts ten dele weerspiegelen. In de grond werden slechts kronieken over vrij bekende en doorgaans belangrijke dichters weerhouden. Het ontbreken van een waarderende uitspraak - ongetwijfeld óók een basiselement van literaire kritiek - verleent aan Vestdijks opstellen wel een neutraal en hoofdzakelijk beschrijvend karakter, maar zijn eruditie en historisch doorzicht wekken onmiddellijk de sympathie die men graag voor elke ‘deskundige’ gids betoont, en verlenen hem als puntje bij paaltje komt toch ook een niet te versmaden autoriteit. Hij is immers geen nurkse outsider, noch minder een pedante betweter, maar een ruime, erudiete en scherpzinnige geest, een poëziekenner met intellectuele standing, een persoonlijkheid in de Nederlandse kritiek.

Overigens is zijn behandeling van het experimenteel avontuur niet zo

[p. 149]

gedesinteresseerd en steunen zijn bedenkingen steeds op subtiel poëtisch aanvoelingsvermogen, dat m.i. een harmonisch evenwicht vormt met zijn intellectuele vinnigheid.

Het beschouwend en erudiet karakter van Vestdijks kritische opstellen blijkt uit talrijke ‘divagaties’ - zo noemt hij het zelf (blz. 11) - die hij naar aanleiding van een auteur, een bundel of een stilistisch verschijnsel graag ten beste geeft. Zoals ook G. Stuiveling het in de aanhef van zijn kritische kronieken graag doet, last Vestdijk bij het begin van zijn bespreking in de regel enkele beschouwingen van algemene, literairtheoretische of literairhistorische aard in. Deze situeren zijn kritieken van meet af op een hoger niveau en in ruimer perspectief. Het opstel over F. Schmidt-Degeners vertalingen van Valéry is zelfs uitgegroeid tot een kleine studie over poëzie-vertaling in het algemeen. De beschouwingen over de bloemlezingen van Rodenko zijn in de grond niets anders dan een persoonlijke, kritische situering en beoordeling van het fenomeen ‘experiment’. Aan het opstel over P. Snoek gaat eveneens een beschouwing over humor in de moderne poëzie vooraf. Naar aanleiding van de poëzie van H. de Vries handelt hij bv. over een typologie van de menselijke geest en van de kunst. Vermits hij de niet-retorische inslag als een belangrijk element van explosieve poëzie beschouwt, is het niet te verwonderen dat de retoriek in menig opstel ter sprake komt. Wie deze passages zou samenlezen, zou interessante en originele gegevens over dit stijlverschijnsel bekomen. Omwille van de ingelaste theoretische bespiegelingen groeien Vestdijks kronieken doorgaans tot korte essays uit.

De intellectuele inslag van Vestdijks kritiek komt eveneens tot uiting in zijn zachtmoedige, puntige ironie, waarmee hij sommige extravagante hebbelijkheden van de experimentelen belicht. De ironie is hier het verweer van de oningewijde deskundige tegen het ‘experimenteel bombardement’ (blz. 199). Dit wijst andermaal op de ietwat koele, wellicht wel intellectualistische afstandshouding die hij inneemt niet alleen tegenover de te bespreken bundels, maar ook tegenover zijn eigen kritische beschouwingen. Zelf dichter, geeft hij er soms de voorkeur aan als criticus ‘in te sluimeren’ (blz. 154) en zijn kritisch vernuft aan banden te leggen om zich helemaal te laten inpalmen door de irrationele luister van een welluidende regel. De voortdurende speling tussen gedesinteresseerdheid en weetgierige, ook warme sympathie, die steeds bereid is deemoedig te luisteren, geeft aan zijn kritische beschouwingen een onverminderd boeiend karakter.

Het merkwaardigst lijkt mij tenslotte de synthetische inslag van al deze overpeinzingen. Vooral waar Vestdijk een ouder dichter behandelt, streeft hij ernaar diens dichterschap in zijn continuïteit en oorspronkelijkheid te karakteriseren. Zijn ongewone belezenheid laat hem toe

[p. 150]

binnen een bepaald dichterlijk oeuvre ontwikkelingslijnen te trekken, parallellen met andere dichters aan te stippen en op literairhistorische aanknopingspunten in en buiten het Nederlandse taalgebied te wijzen. Dit neemt nochtans niet weg dat hij levendige en scherpe belangstelling toont voor zeer concrete en technische aspecten van het dichten. Vaak verwijst hij naar metrum- of rijmdwang om sommige verrassende of minder geslaagde elementen in een bepaalde versstructuur langs de formeeltechnische kant enigszins te verhelderen. Het technische kunnen wordt doorgaans zeer sterk belicht door deze criticus die als dichter zelf best kan weten en aanvoelen waar het intuïtieve scheppen soms tegen de weerstanden van het beredeneerde maken stoot.

De poëzie zelf, zij weze explosief of niet, treedt uit deze opstellen naar voor als wezenlijk polyinterpretabel. Aan het bestaan van nonsignificatieve dichtkunst hecht Vestdijk geen geloof, maar elk goed gedicht is zo overgevoelig en meervoudig in betekenis, aldus Vestdijk, dat het zich telkens in het huisje van de schoonheid terugtrekt van zodra men het in de greep van één analytische parafrase wil vatten. Ook uit zijn eigen interpretaties blijkt herhaaldelijk dat ware poëzie steeds in onmin zal leven met kritisch vernuft. En Vestdijk betreurt dit geenszins. Hij houdt het er zelfs bij dat de moderne dichter er alle belang bij heeft zich zo ‘irrationeel’ mogelijk voor te doen, precies om de schoonheid van het gedicht te beveiligen, zoals ‘het mooie meisje, dat zich als een domoortje voordoet om haar visuele bewonderaars de volle maat te geven’ (blz. 163). Wanneer Vestdijk dan toch enkele mogelijke parafrasen waagt van de eerste strofe van Engelmans cantilene Vera Janacopoulos (blz. 158-159), dan wacht hij er zich wel voor tussen de meervoudigheid der betekenissen een rationeel verantwoorde keuze te doen. Van de onzekerheid omtrent de definitieve zin van een gedicht, aldus Vestdijk, ‘heb ik even weinig last als bij het binoculaire zien van de noodzaak om tussen mijn twee ogen een keuze te doen’ (blz. 204).