Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 104

[p. 548]

Lode Baekelmans
Herinneringen Herman van Puymbrouck

(Antwerpen, 11 Mei 1884 - Königswinter, 29 Juni 1949)

Op zoveel dingen heeft de dood zijn vingertoppen gedrukt....
H. v. P.

Ik zal niet pogen dit onrustig en bewogen leven te ontwarren, noch zijn geschriften te ontleden.

Herman van Puymbrouck is een slachtoffer van wat Lode Opdebeek in zijn opstel over Lodewijk de Raet noemt ‘de grote opslorpende kracht van de Vlaamse Beweging voor wie jong en begaafd, zich vol werklust aan de Vlaamse strijd gaf.’

Lode Opdebeek kende de pletmolen en zei nog o.m. ‘Dichters en schrijvers zijn te loor gegaan in het ondankbare werk. Zij gaven zich in bewonderenswaardig altruïsme en wij allen zijn het slachtoffer geworden van hun opoffering. Wat al talenten zijn verloren gegaan, versmacht onder de last en het gewicht van het apostolaat!

‘Iedere dag zich geven aan Vlaams werk, voordrachten houden, artikels schrijven of verbeteren, op zoek naar geld en naar inkomsten om papier en drukkers te betalen, partijorganisatie en daarna, in de nacht, wanneer pamfletten en kranten gedrukt zijn, dezelfde van huis tot huis uitdelen...

‘Om niet te spreken van het overplakken van louter Franse aankondigingen’, besluit Opdebeek.

_**_*

Zeer jong verloor Herman van Puymbrouck zijn ouders en het gezin werd uiteengerukt. Hij belandde in het weeshuis. Het verblijf onder wezen liet vel een diepe indruk na. De schrandere knaap werd uit de hoop gehaald, naar het atheneum gezonden en later naar de Middelbare Normaalschool te Gent. Hij was toen al een gesloten jongen, bitter, bezeten door strijdlust tegen onrecht.

Als jong aggregaat leraar werd hij als onderwijzer aangesteld in de lagere school aan de Markgravelei. Zijn hoofdonderwijzer was Lodewijk Smits, de schrijver van ‘De Boer der Schranse’. Daar had voor hem Jan Denucé ge-

[p. 549]

staan, de geleerdste, maar slechtste onderwijzer, volgens Smits.

Dagelijks kwam Herman naar de leeszaal in de Blindestraat, waar ik hem leerde kennen. Vaak vergezelde hij me op weg naar huis. Hij sprak haast geen word. Wanneer ik in latere jaren vernam, dat hij door zijn partijgenoten ‘Son Eminence grise’ was gedoopt, was ik niet eens verwonderd. Eminenties zijn immers zwijgende mensen...

Zo kwam Herman toevallig in betrekking met de familie Resseler en huwde de jongere zuster van mijn vrouw.

Het was een typische, Antwerpse familie, liberaal in de breedste zin van het woord. Victor Resseler, Segher Rabauw, wist zijn zwagers als ‘negers’ voor ‘Ontwaking’ te mobiliseren. In zijn tijdschrift verschenen de eerste literaire bijdragen van van Puymbrouck. Hij werd ook de secretaris van ‘Nieuwe Wegen’, vereniging van oud-leerlingen van het Antwerpse atheneum, waarvan Resseler de voorzitter was. In dat midden traden o.m. als sprekers op: Prof. L. Mac Leod, Karel van de Woestijne, René de Clercq, Aug. Vermeylen, Em. de Bom.

Na ‘Ontwaking’ volgt ‘De Week’, waaraan hij ijverig medewerkte. Vlak voor het uitbreken van de eerste oorlog was hij redactiesecretaris van het weekblad ‘Antwerpse Tijdingen’. Door Resseler leerde hij Georges Eekhoud kennen. Met grote toewijding, zorg en inzicht schreef hij ‘Georges Eekhoud en zijn Werk’, opgenomen in ‘Groot-Nederland’ en afzonderlijk verschenen in 1914. De beste studie die over Eekhoud geschreven werd.

Maar dan was de oorlog uitgebroken en was hij als verpleger werkzaam onder tyfuslijders te Calais.

Geen klacht is te vinden in de brieven, die hij aan zijn zwager Resseler schreef, wel verlangen naar de heimat.

Wat lag het nu alles ver achter zich, de strijd voor ‘Een Heidepark te Calmpthout’, de open brief aan K. Buls over de Heidekwestie, zijn redacteurschap aan ‘Antwerpse Tijdingen’ met Raf. Verhulst, uitgave van de gebr. Boucherij. Vergeten ook de lyrische fantasie in één bedrijf ‘Het Hooglied’, eveneens de vertaling van Thomas Hardy's vertellingen.

Wanneer hij na de oorlog, na vier donkere leerjaren, weerkeerde, vond hij zijn zwagers verdeeld. Een had het manifest getekend voor de vervlaamsing van de Gentse Rijksuniversiteit, de andere het z.g. ‘stoofhakenmanifest’ van de passieven.

Er volgde geen dispuut.

Herman van Puymbrouck stichtte de Frontpartij en hernam zijn plaats in de volksschool. Hij heette een gewetensvol man, als onderwijzer en als leider van een jonge partij, die met heilig vuur mensen en middelen vond.

Hij werd een geacht, maar geen populair spreker, een journalist op hoger plan. Overal droeg hij de gedachte aan nationale zelfstandigheid uit, zo o.m. sprak hij te Leuven op 29 januari 1925 voor de katholieke studenten over ‘Het Vl. Front en de Strijd voor Vl. Zelfstandigheid’.

Nooit heeft hij een politiek mandaat betracht, nooit enig persoonlijk voor-

[p. 550]

deel. Maar voor zijn vrienden en medestanders kwam hij op door dik en dun. Veel vrienden had hij niet, ook niet onder zijn partijgenoten. De Zwijger werd aanhoord, gevolgd en gevreesd, maar men ging hem uit de weg.

In 1924 werd hem een grootse hulde gebracht in het Hippodroompaleis. Wie van Puymbrouck van nabij kende, wist dat de lof hem niet kon benevelen. Hij diende zijn overtuiging en bleef op het politiek achterplan. Een gevuld leven! Even trouw aan zijn schooltaak, zijn leidersschap en zijn journalistieke arbeid voor ‘De Schelde’. Wie de jaargangen van het nationalistische dagblad raadpleegt, zal versteld staan over de talloze degelijke artikelen van zijn hand, die er in opgenomen werden.

Maar de literatuur moest het ontgelden. Nog verscheen in 1924 ‘Het ontluikend licht’, dit broze sprookje van de heilige nacht...

Een reisbeschrijving ‘Roode Rotswanden, blauwe Meerspiegels’, van een tocht over Salzburg, naar Wenen, de Dolomieten, Engadin, Zürich (1931).

In 1929 bezorgde hij nog een tweede druk van ‘Cyriel Buysse en zijn Land’, waarvan de eerste uitgave in 1921 verscheen.

Dan volgt een tijd van innerlijke verdeeldheid. Herman Vos gaat over naar de socialistische partij, waar hij naar geestelijke geaardheid en sociale inzichten thuis hoorde. Ik herinner me een bijeenkomst met vrienden, die Vos wou raadplegen vóór hij een beslissing nam. Van Puymbrouck begreep hem volkomen, maar zelf zou hij blijven, ‘waar zijn taak niet ten einde was’. Elk ging zijn eigen weg. Velen, ontnuchterd, namen ontslag, sommigen volgden Herman Vos, anderen bleven, sommigen bleken verzadigd van de politiek.

De jaarlijkse vakantie werd steeds aan een lange reis besteed. In 1935 ging hij op rust. Over politiek werd nooit in de familiekring gesproken. We waren ver van elkaar afgedwaald.

Wel wist ik, dat het in zijn eigen politiek midden zeer gespannen was. Zo is hij gaan geloven in de nieuwe wereldorde en toen in 1940 ons land bezet werd, verscheen van hem ‘Vlaanderen in de nieuwe Wereldorde’.

De teerling was geworpen. Zijn leven had voortaan geen keer. De oorlogsjaren dreven hem voort, maar hij bleef de grijze Eminentie. Geen enkele poging om op het voorplan te treden. Men noemde hem hard, onverbiddelijk, maar onkreukbaar eerlijk en belangloos.

Wat boosaardigheid sprak er niet uit het door vijandige medestanders tentoonstellen van zijn portret met als onderschrift: de vaderlandslooze jood..

Er gebeurde veel wat zijn goedkeuring niet verwerven mocht. Met Dr. Jacobs kwam hij, toen de vervolging tegen de loge aan gang was, bij Dr. Delius op voor de vrijmetselaars. Jodenvervolging zat hem dwars. Eens, toen een jong mens prat ging op zijn ‘heldendaden’, zei hij koel: ‘Daar zou ik maar niet fier over zijn’.

Wat hij nog te doen had, toen hij meende dat zijn taak niet ten einde was, heeft hem verder en verder gedreven.

Bij verstek werd hij op 13 juli 1945 ter dood veroordeeld.

Een paar dagen vóór de Engelsen Antwerpen innamen is hij uitgeweken.

[p. 551]

Zijn leven in Duitsland is aanvankelijk zeer zwaar geweest. Levend onder de schuilnaam van Ansbach kende hij ziekte, ontgoocheling en eenzaamheid. Dan kon zij vrouw hem helpen en leed hij geen gebrek meer, noch te Bergisch Gladbach, noch te Königswinter, waar hij zijn laatste maanden sleet in een klein hotel, ‘Alt Heidelberg’. Hij deed er lange tochten naar de Drachenfels, las veel, verdoken in zijn eenzaamheid. Er was geen uitweg meer, mensen hadden hem leed aangedaan en wat zou de toekomst brengen voor land en volk. Een paar Duitse vrienden had hij mogen behouden.

Dat hemwee hem geplaagd heeft, weten we.

Langs een omweg liet hij me feliciteren toen ik zeventig werd. Hij schreef o.m.:

‘Hoe onwaarschijnlijk dit ook zijn moge, ik denk iederen dag aan hem, soms wel tweemaal daags. Dit komt als volgt: Ik leef in een stadje, waar telkens als het donker wordt de sleepboten, die 4-5-6 lichters, rijnkassen, aken op sleeptouw hebben, de nacht komen doorbrengen, dit bij invallende duisternis. De toogboten geven een sinjaal voor hun kleine sleepvloot (door middel van stoomlieren of bellen) drie maal: 1. Hier gaan wij stoppen, 2. Wij vertragen de sleepkracht, dus de vaart, 3. Wij leggen alles stil. Dit hoor ik alles van uit mijn kamer, ook wat volgt, het rinkelen of liever ratelen der kettingen der lichters bij het anker werpen. En dan denk ik aan Lode, die voor mij blijft de verliefde van het havenbedrijf. Ook 's morgens, bij dageraad, herhaalt zich dit alles, in omgekeerde orde echter, sinjaal voor het lichten der ankers - en dan draai ik mij nog eens om, wetend dat het weldra tijd is om op te staan. Niet zelden zeg ik dan: Lode!

's Avonds laat, ga ik wel eens langs de rivier wandelen, en bemerk dan al deze donkere rompen met witte en roode en groene lichten. Zij zijn in slaap gevallen, denk ik: Alles, loom en onbewust, ligt verzonken in diepe rust...’

Hij las in die dagen Duitse klassieken, ook Flaubert, Dante en wat al meer.

In de stille maanden voor zijn dood herwerkte hij ‘De brandende Schaper’. Een eerste versie dateert uit de eerste wereldoorlog.

Op 28 april 1949 schreef hij nog ingenomen over ‘Robinson’ en in dezelfde brief bekent hij ‘zijn geringe gespraakzaamheid’ en voegt er nog bij:

‘Dat ik jullie niet meer zal weerzien, staat vast in mijn hoofd geprent. Uiterlijk moet ik er zeer bloeiend uitzien. Ik voel niet het geringste lichamelijk leed. Melancholia. Ik slaap met open venster en ongesloten deur. En steeds een papier op mijn tafel, dat, als er mij iets gebeurt, men zich te richten heeft tot...’

In zijn brieven geen terugblik over de gebeurtenissen, noch over politiek.

Op 22 juni 1949 vond zijn hospita Herman aan de voet van zijn bed. Hij werd naar het ziekenhuis overgebracht, kwam niet meer tot bewustzijn en overleed op 29 juni. Op het stemmig dodenveld te Königswinter rust zijn stoffelijk overschot.

[p. 552]

Een mens heeft zijn eigen lotsbestemming. Herman van Puymbrouck heeft zijn tol betaald, hij verloor zonder klagen.

Rond zijn ‘Eminentie’ is de stilte gestold. Slechts een necrologisch artikel verscheen in ‘Radiodistributie’ (17 febr. 1950). Het was geen vriend, die het geschreven had, maar het trof me door een ondergrond van deernis.

Het past dus wel, dat iemand, die zijn inzichten niet deelde, dit mensenleven sober en zakelijk zou gedenken, het leven van het kind der Stadswaag, dat aan de voet van de Drachenfels eindelijk rust vond.