Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 630]

Poëzie van Jos de Haes
door Albert Westerlinck

Met zijn jongste dichtbundel Gedaanten, (Uitg. Elsevier, Brusse!) treedt Jos de Haes naar voor als een der belangrijke jongere dichters in Vlaanderen en het hele Nederlandse taalgebied.

Nadat hij in zijn eerste werk als een technisch begaafd en gevoelig epigoon van de Vormen-generatie was begonnen, is hij op zoek gegaan naar een persoonlijker ervaringswereld en een eigen stem.

Hij inspireerde zich aan tragische motieven van de klassieke kultuur en gaandeweg kregen wanhoop en onrust van het intellect in zijn poëzie méér plaats. Hij werd de dichter van een bezielde retoriek, tragisch, emotioneel en tóch beheerst, met af en toe aangrijpende accenten. De gedachte aan het kwaad - een obsessie haast - beheerste hem toen reeds. Enkele van deze verzen - o.m. het zeer mooie Medea - werden in zijn jongste bundel Gedaanten opnieuw afgedrukt.

Daarna is hij tot een periode van beheerster aanvoelen en rustiger zeggen gekomen. De droeve ervaringen van zijn bedrukte ziel, de waarnemingen van zinnen en gevoel werden vertolkt op gematigder toon. Het hoogtepunt van deze vrij harmonische periode in zijn ontwikkelingsgang is, in deze bundel, de afdeling ‘Vier Momenten’. Hier berust de stijl van De Haes op een subtiele beeldenkeuze, die fijne stemmingen oproept en plaats laat voor een sfeer van ontroerend mysterie. Even merkwaardig is de gemeten beheerstheid van het fijne ritme. Ik citeer als een der mooiste gedichten uit deze faze het reeds vroeger in ons tijdschrift verschenen:

Langzaam vier uur en gij
raapt nootjes in de laan,
een dubbel-rode rij
waar rode beuken staan
en, in hun verf ten toon,
de bloemen in het veld.
Bloem van de doornenkroon,
onze uren zijn geteld,
langzaam, viermaal één uur,
viermaal onszelve kwijt

[p. 631]

 

tegen de dam van duur,

 

tegen de oneindigheid.

 

 

 

Langzaam vier uur... Te laat,

 

't geweten staat niet stil,

 

behekst door tijd en maat,

 

nooit af en steeds op til.

Na deze periode heeft Jos De Haes niet meer deze gave evenwichtigheid van waarneming en verbeelding, zinnelijkheid en geest kunnen vertolken.

De laatste en omvangrijkste afdelingen van deze bundel, ‘Gedaanten’ en ‘De Pool’, zijn immers door een nieuwe evolutie getekend. Ze komt niet zo zeer tot uiting in nieuwe levenshouding, doch wel in een zeer bizondere psychische bewustzijnstoestand, die hij met nieuwe taalmiddelen heeft willen vertolken.

Niet enkel is het bezielde pathos thans helemaal uit hem weggevloeid, doch zelfs wordt gevoeligheid nog amper geavoueerd. De dichter is een onthecht en meewarig toeschouwer van zichzelf en de wereld geworden, verplet onder de onmacht van een toekijkend bewustzijn. De ervaringsgrond van deze poëzie is een radicale eenzaamheid van de intellectuele geest, die zich afgesneden weet van de bronnen van het leven. De eenzaamheid van De Haes is die van een onmachtige, wanhopige ziel, die wellicht nog geloof en liefde in zich voelt, doch geen kracht heeft om ze in leven om te zetten. Zo weinig er nog overblijve van hem, roerloos toekijkende naar mensen en dingen, toch voelt hij ook dàt soms nog als een téveel. Er verbergt zich in de levenservaring van deze dichter een grondeloze verdrietigheid en krachteloosheid, en nooit heb ik Vlaamse verzen gelezen die zo oprecht en aangrijpend, soms zelfs beklemmend, spreken van hun overbodigheid. Deemoed is hier een té zwak woord.

Een voorlopig onheelbare en totale wanhoop om het leven dicteert deze dichter een weerzin voor het zinnelijke bestaan, doet hem verlangen naar de slaap als de ‘enige vrijheid’ en doet hem denken aan God als aan een ver, onbegrijpelijk en verlossend mysterie.

Hoe men de weerzin van de dichter voor het leven nu verder verklare - hij is een mengsel van passiviteit, gekwetste gevoeligheid, verlamde vrees, wroeging en walg - zéker is, dat hij hierdoor verlangt naar een lichaamloze zuiverheid van de geest en zelfs naar die ijle regionen waar het bewustzijn ook alle herinneringen aan het zintuiglijk-zinnelijke leven heeft verloren.

Doch het meest eigenaardige in deze bundel is wel, dat de dichter het lot van de menselijke geest, op aarde aan die vereenzaming prijsgegeven, als een zelfvernieling beleeft: het bestaan wordt ijs, het stolt, verstijft, vervriest. Enkele gedichten - o.m. uit ‘De Pool’ - schijnen in gelaten wanhoop vooral die eindeloze, uitzichtsloze vereenzaming der geestelijke vervriezing van de geest buiten het leven te suggereren.

Zowel geestelijke wanhoop als psychische uitzonderingsbeleving komen in deze bewustzijnstoestand tot uiting. Het belangrijkste element in het dichter-

[p. 632]

lijk medium, waarlangs De Haes deze toestand vertolkt, is het beeld. Vreemde beelden en bizondere beeld-associaties, die wij hier niet verder kunnen ontleden, moeten het ‘unheimliche’ van zijn dichterlijke ervaring suggereren. Zij roepen in ‘De Pool’ een sfeer van verijzing en verschrikking op, die men soms bij benadering traumatisch zou kunnen noemen. Dit betekent o.m. dat het noodlot, dat het geestelijk bewustzijn wurgt, zijn onttakeling, zich uiten moet in een wereld van hallucinerende beelden, die gemeten met de maat van de gewone observatie minder samenhang vertonen, en dat de desaggregatie van de geest zich vertolkt in de desaggregatie van de taal.

De ‘gedaanten’ van De Haes, in deze afdelingen van zijn bundel, zijn voor mijn gevoel dus geen fantasieën, doch doorleefde metamorfozen van zijn psychische en geestelijke levensaanvoeling. Het gaat hier om beeld-ervaringen. Zij vertolken, op de beeldende wijze van de dichter, vooral zijn weerzin voor het monsterachtige der passies, zijn wanhopig beleven van de gebondenheid aan de tijd, zijn weerloos inzicht in de eeuwige apathieke kringloop der natuur, zijn verlangen (indien het woord niet te actief klinkt) naar de ijlte van het louter geestelijk bewustzijn, en meestal zijn angstig staren in die ijlte; soms gaat zijn deemoedig verlangen naar de verre verlossing in God.

De dichterlijke uitbeelding van deze ervaringswereld is niet enkel écht maar ook oorspronkelijk. De Haes is een jong dichter, die zich van de ‘literatuur’ heeft genezen. Zijn beste gedichten getuigen van een uiterst gewogen gebruik van het woord. Elk woord dat hem over de lippen komt is afgedwongen van het zwijgen. Het ritme is karig maar zuiver afgemeten. Sommige strofen zijn zelfs bizonder treffend en enkele regels zal ik zeker nog enkele jaren in mij houden.

Is de poëzie van zijn laatste ervaring - vooral in ‘De Pool’ - van aard om vele lezers te treffen? Is ze m.a.w. in haar menselijkheid algemeen-menselijk genoeg, om als inhoud en adekwate vorm, velen te overtuigen, te ontroeren, aan te grijpen? Ik meen het niet. Ze is bovendien nog te weinig openbaring van een wereldbeeld, m.a.w. nog te veel experiment, ontwerp, om de weinigen, die zich in zijn psychische ervaring en dichterlijke verbeelding kunnen inleven, ten volle te bevredigen.

De poëtische wereld van Jos de Haes blijft voorlopig nog fragmentair. Moge hij tijd en vooral kracht vinden tot het scheppen van een vollediger, totaal dichterlijk wereldbeeld. Zal hij het in die poolgebieden van naakt-ijzige vertwijfeling ooit bereiken? Ik betwijfel het, al moet anderzijds gezegd dat, van Rimbaud tot Achterberg, dergelijke avontuurtochten buiten het ‘menselijke’ tóch een en ander hebben opgebracht - hoe weinig ook, té weinig wellicht voor zoveel waagspel. De Haes moet ten slotte zélf kiezen. Wat wij voorlopig kunnen zeggen is: dat hij iets heeft gewaagd; hij heeft gewaagd eerlijk en kritisch te leren staan tegenover het woord, - iets waartoe slechts weinige poëten komen -, en hij heeft gewaagd zich zelf te zijn. Hij heeft ook gewonnen, al is deze winst voorlopig nog fragment. In de poëzie van de jongere generatie sinds de oorlog, is hij met zijn bundel ‘Gedaanten’, een dichter van eerste rang geworden.