Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 626]

Kroniek van de Vlaamse poëzie
door Jos de Haes

Zonder er om te denken dat de trommelvliezen van niet gewaarschuwde luisteraars er kunnen onder lijden, gilt Jaak Brouwers (Vuursteenvonken, Privé-uitgave) de woorden angst, walg en woede. De aanleiding tot dat pijnlijk geschreeuw schijnt te zijn dat wij in een ‘kwade eeuw’ leven. Iets dus van het fameuze crisisbewustzijn waardoor, zoals de cultuurhistorici reeds weten, moderne West-Europeërs moreel aangetast worden en bovendien bijzonder gevoelig gemaakt voor de rotheid van de physische wereld. Een minder prettige staat van zaken waarop de dichter reageert met een ‘opstandigheid zonder naam’. Nu is het wel spijtig dat die opstandigheid geen naam, dus ook geen inhoud heeft, en een vrij gemakkelijk opgebrachte roes lijkt te zijn waarin angst en walg zo maar heilig genoemd worden en de waanzinnigste woede zich aan de tederste dingen koelt.

We menen dat liedje al te kennen. Een jonge man, omdat hij niet uit de toon wenst te vallen, roept dat hij angst heeft, walgt of woedend is, en doet het met dezelfde coquetterie als de dansfan die zich ongelukkig zou voelen zonder Texas-broek, of met het genoegen van theekoekjes etende zonen uit de burgerlijke tijd. Het is een potsierlijk geval van geestelijke verwendheid dat houdingen die alleen van uitzonderlijke bestemmingen de fatale tragiek kunnen zijn, verbasterd worden tot het merkteken van de kudde, tot de algemene ‘bon ton’ van een generatie die toevallig een oorlog heeft meegemaakt.

Maar het is niet nodig over Jaak Brouwers heen te schrijven. Ons beperkend tot zijn jong, niet onsympathiek talent, kunnen wij moeilijk anders dan betwijfelen of zijn grote woorden overeenkomen met zijn innerlijke werkelijkheid. De chaos die hij in zijn verzen wil objectiveren heeft waarschijnlijk meer te maken met het ongeduld van zijn nog rijpende geest dan met de resultaten van een reële ervaring. De wezenlijk wanhopigen onder de dichters - zij zijn ter wereld niet talrijk - laten hun geestestoestand, sterk als een hartslag, gewaarworden uit hun lyrische vormschepping die essentieel ritme is. En wat die vormschepping betreft geloven wij voorlopig meer in een muzikaal intieme dan in een uitzonderlijk gekwelde Brouwers; wij zullen moeten wachten tot hij zijn poëtische stof en zichzelf geheel in zijn bezit heeft om te weten of dat geloof gegrond is of niet. Uit zijn bundel valt alleszins het eerste gedicht te onthouden: Zeeschelp, geschreven met een gevoel van ruimte in een

[p. 627]

beperkte wereld, en in de laatste vier regels de sublimering van een toch niet zo angstwekkende werkelijkheid:

Ik ga langs ivoren kantelen

die een jongen bouwt op het strand

en schets arabesken en schreven

in de rulle schoot van het zand.

een meisje van zeewier en schelpen

làcht, - en zij lopen getwee

in het water als zuigende welpen

aan de witte tepels der zee.

ik glimlach antieke vrede

bevrijd van een dagelijks juk

en schilder de gulden snede

van hun parelmoeren geluk.

De radeloosheid die bij Brouwers aandoet als een offer aan de tijdgeest, is bij Paul van Campe een persoonlijk lot, een bloedende wonde in tastbare omstandigheden toegebracht. Wij hebben nooit vroeger gedichten van Paul van Campe gelezen en daarom wellicht verrassen de tien van zijn bundeltje Lazarus (De Bladen voor de Poëzie, 1954, nr 3) zo sterk door hun beheersing van stof en gevoel. Hij bezit onmiddellijk een zeldzame psychische rijpheid en tien gedichten, waaronder vijf voortreffelijke, het ene meer dan het andere (II, III, V, VII en VIII), volstaan om hem in de kleine familie van goede jonge dichters te introduceren. Zijn stof verwekt op zichzelf al een schok. De dichter legt zijn verzen in de mond van oorlogsverminkten die op het hospitaalbed door de vernuftigste chirurgie en therapie nog een tijd lang in leven worden gehouden, hoewel zij van dat leven reeds voorgoed afgesneden zijn. Het hangen tussen dood en leven schijnt hun een nieuw bewustzijn te bezorgen waardoor zij scherp en schijnbaar kalm hun morele en physische verwoesting bekijken, hun gebroken dromen en hun weggevreten of door gummislangen en medische apparaten gedrochtelijk aangevuld lichaam. Eenmaal, in het grimmigste en formeel beste gedicht uit de reeks, plaatst hij de verminkte als een paria opnieuw in de maatschappij:

Men nam mij eerst een been. Ik dacht, komaan,
ik huppel wel op één poot door het leven.

Dan nam men 't ander. Dat was afgedaan.

Twee armen echter waren mij gebleven:
maar niet voor lang. Mijn linkerarm verdween
en werd mijn benen achternagezonden.

[p. 628]

 

Nu heb ik van vier leden er nog één,

 

en voorts drie stompen, netjes afgebonden.

 

 

 

Mij blijft een arm. Die zal, al moet hij dan

 

twee vingers missen, toch zijn tijd wel duren.

 

(Hij is wel wat verschrompeld, maar ik kan

 

er best mijn wagentje nog mee besturen.)

 

 

 

Weest nu zo goed, en laat mij medevieren

 

de schone dag: de overwinningsdag!

 

Rolt mij op straat! Ik wil mijn armpje zwieren

 

als een gescheurde, fladderende vlag -

 

 

 

Een waarschuwing voor kinderen en dieren.

Dat is Van Campe's gruwelijke en bijzonder gevaarlijke stof. Gevaarlijk omdat zij licht tot pijnlijke pathetiek en hondsdol gehuil had kunnen verleiden. Op enkele zwakke plekken na (een regel als ‘ik ben geen twintig jaar. En blind-blind-blind’, waar het noemen van de jeugdige leeftijd vrij melodramatisch aandoet en de drievoudige herhaling van het woord ‘blind’ het vers totaal verzwakt), is Van Campe de gevaren aan zijn stof verbonden zuiver uit de weg gegaan door een naakte notitie van feiten, door een bewogen wrangheid die hem onmiddellijk in de buurt van Elsschot plaatst, en, in een paar begenadigde momenten (b.v. de laatste vijf regels van het geciteerde gedicht), door de poëtische expressie zelf. Ten slotte zijn alleen deze momenten van belang. Want hoe aangrijpend het werk van deze dichter ook moge zijn, hoe schrijnend het menselijk getuigenis en de mededeling van een beleefde, meegeleefde of verbeelde ervaring, toch blijft het als taalschepping beperkt. In de beste momenten kan men zeggen dat hij de taal met smaak gebruikt, maar bij de conceptie van zijn vers stond de dichter niet altijd in de speciale en voor het ontstaan van poëzie elementaire verhouding tot de taal die men bij gebrek aan een geschikter term een erotische verhouding heeft genoemd, een aandachtig toespitsen van alle vermogens, ook van de zintuigen, op de verovering en het bezit van het woord, dat niet een bouwsteen in het gedicht is maar, samen met de ervaring, de groei ervan.

Wij kunnen nu nog niet uitmaken of alleen een schokkende ervaring Paul van Campe tot dichter heeft gemaakt. Zijn smaakvolle taalbehandeling laat af en toe meer vermoeden en vooral verwachten. Ondertussen is het bundeltje Lazarus een merkwaardige verschijning.

Wij reageren moeilijk op de verzen van Hans Melen (Ruisende Wilgen, Oranje, Gent, 1954). Hij vult schema's bij de genade van Karel van de Woestijne (... o grijze herfst, uw zegen / doorzindert me als een zoen van stervenszoete rust) en maakt weleens gebruik van rhetorische en sentimentele

[p. 629]

banaliteiten om de gaten te laten vollopen. Deze dichter heeft nog weinig persoonlijks te zeggen.

Colibrant stelde met de posthume uitgave van Karel de Winter's Pan III. Morgen! een daad van piëteit jegens een sympathieke Lierenaar, een dichterlijke ziel die door moralistische en tegelijk door sterk esthetische motieven bewogen werd. Er zit een bard in Karel de Winter. Als hij de grieventrommel roert en de mensen oproept tot een ongebonden, levenslustige natuurlijkheid, zonder psychische complicaties en vrij oppervlakkig soms, dan staat hij op de markt. Maar de bard heeft ondertussen echo's opgevangen uit de hoge regionen van een literair verleden, toen het verwoorden van impressies en rimpelingen of een rondedans met mythologische schimmen als de hoogste geestelijke bezigheden golden. En uit deze dubbele aandacht ontstaat zijn eigen manier: de volkse verzenvinder en de volgeling van schoonheidsaanbidders schrijven beiden met éénzelfde pen hun verschillende vocabularia door elkaar. Pan III, het derde deel van een levenswerk, kan indrukwekkend heten door het opzet en de overtuiging van de dichter. Een paar orgiastische fragmenten zijn prettig om lezen.

Een ruwe schets van de inhoud. Met zijn levensavond voor ogen droomt de dichter land en volk in een soort van tellurische eenheid. Hij scheldt bekrompenen, schijnheiligen en laafards de huid vol en brengt een gulle ovatie aan de lichtdragers van de mensheid, de kunstenaars, de denkers, al degenen die naar waarheid leven. Daarna richt hij een pathetisch vaarwel tot familieleden en vrienden, denkt jubelend aan de geliefde terug, en jaagt dan alle mensen voor zich uit (Hup! Debout!) naar een ideale wereld waar geleefd wordt volgens de wetten van ‘al-Moeder Aarde’. Bokspoot Pan stapt er aan het hoofd van de scharen de morgen tegemoet.