Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 633]

Boekbesprekingen

Literatuurstudie en critiek

Tijd ontbrak ons voor enkele maanden en thans schiet plaatsruimte tekort om hier uitvoerig enkele publicaties op het gebied van de literatuurstudie te behandelen, die ruime belangstelling verdienen.

Eerst en vooral heeft ons tijdschrift verzuimd te gepasten tijde verslag uit te brengen over twee zeer belangrijke werken op het gebied van de Noordnederlandse literaire geschiedschrijving: het negende deel van de grote Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden: ‘Het Tijdperk der Vernieuwing der Noordnederlandse letterkunde’ door Prof. W.J.M.A. Asselbergs en het vierde en laatste deel van het Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde door Gerard Knuvelder. Twee meesterwerken, die in de bibliotheek van de ernstige literatuurliefhebber onmisbaar zijn, en die wij hier graag hadden vergeleken omdat de verschillende opvattingen en inzichten waaruit ze zijn geboren interessant zijn voor een discussie over de literairhistorische methode.

Op het gebied van de studie der Middelnederlandse letteren vermelden wij hier een reeks gebundelde artikelen over De Proloog van de Reinaert van Prof. Pater Van Mierlo, een huldegave die de auteur door zijn Noordnederlandse bewonderaars werd aangeboden op zijn 75e verjaardag. Deze bundeling laat ons toe, op een beperkt gebied, de zeer grote eruditie en vakkennis van de Vlaamse mediëvist te bewonderen. Meer dan eens zag hij moeizaam door hem opgebouwde hypothesen ineenstorten, doch het pleit zeker voor de scherpzinnigheid en eerlijkheid van zijn hardnekkige zoekersgeest dat de voortdurende evolutie van zijn stoutmoedig denken ons, na het lezen van deze verzamelde opstellen, niet tot volslagen scepticisme stemt. Voor de vossenjagers is dit een kostbaar boek.

De ‘Zwolse Herdrukken’ (Uitg. Tjeenk Willink, Zwolle) brachten ons de uitgave, met inleiding en woordverklaring, van een kleine Arthur-roman, het verhaal van Lanceloet en het hert met de witte voet door Dr. Maartje Draak, die dit korte verhaal voortreffelijk ontleedt en het situeert in de internationale Arthur-roman.

Uitgegeven, ingeleid en uitvoerig toegelicht door P. Maximilianus O. Cap. verscheen in dezelfde reeks Sinte Fransiscus Leven van Jacob van Maerlant, door de Dietse dichter vertaald uit de Legenda Major van de H. Bonaventura. De filologen kunnen er m.i. méér gading in vinden dan de liefhebbers van mooie letteren, al bevat het werk dan ook enkele mooie fragmenten en zullen de bewonderaars van Sint Franciscus het met genoegen lezen.

Prof. G.A. van Es liet in dezelfde reeks een bloemlezing verschijnen uit de Poësy van J. Six van Chandelier, vergeten dichter uit de 17e eeuw. Reeds in zijn historische bijdrage in Dl. V van de Grote Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden had de Groningse hoogleraar uitvoerig en prijzend over deze figuur geschreven; thans stijft ons het lezen van deze bloemlezing in de mening dat hier aan een van esthetisch standpunt uit onbelangrijke schrijver overdreven aandacht wordt besteed. Moge de literatuurgeschiedenis als cultuurhistorie door de vernieuwde aandacht voor deze verzenschrijver wellicht gebaat zijn, de poëzie heeft aan hem weinig of niets te winnen.

Interessanter is de geschiedenis van Lotje Roulin, die door Dr. J.C. Brandt Corstius werd geëxcerpeerd uit de roman Willem Leevend van Betje Wollf en Aagje Deken en met boeiende inleiding gepubliceerd in de Zwolse reeks. De geschiedenis van de liefde en vriendschapsverhouding tussen Willem en Lotje is een der belangrijkste stukken uit de omvangrijke roman-in-brieven. Te midden van de vele liefde- en vriendschapsverhoudingen

[p. 634]

in deze sentimentele roman, is die tussen Willem en Lotje de belangrijkste, met een tragische noot en tevens met bizondere pedagogische bedoeling geschreven. Slechts lezers die historisch kunnen lezen zullen in dit excerpt met genoegen kennis maken met een boeiend en typerend werk uit de verlichte en sentimentele wereld van de 18e eeuw.

In de reeks ‘Klassieken uit de Nederlandse Letterkunde’ (Uitg. Tjeenk Willink, Zwolle) liet Prof. Asselbergs een tekstuitgave van Vondel's Lucifer verschijnen met inleiding en aantekeningen voorzien. De inleiding bevat enkele treffende gezichtspunten aangaande de bronnen van het drama en de psychologie der karakters, die ons met belangstelling doen uitzien naar de meer uitvoerige uitgave die de schrijver in de Zwolse Herdrukken zal laten verschijnen. Over hetzelfde toneelstuk liet Pater Em. Janssen S.I. een commentaar verschijnen: Vondel's Lucifer (Uitg. Standaard Boekhandel, Antwerpen), een klare en systematische ontleding in klassieke trant, die haast uitsluitend de inhoud en te weinig de stijl betreft, doch die door waardevolle gedachten de leraars M.O. in menig opzicht nuttig zal zijn.

In de jongste jaren hebben wij een hernieuwde belangstelling voor en herwaardering van de 18e eeuw beleefd. Ook de dichterboer Hubert Korneliszoon Poot heeft daarvan geprofiteerd. In een uitvoerige en degelijke bloemlezing, die Pierre van Valkenhoff aan hem wijdde (1939), in occasionele beschouwingen van Dirk Coster, Van Duinkerken, Knuvelder e.a. kan men de neiging aflezen: de vroeg-achttiende eeuwer niet langer als een epigoon van de Gouden eeuw te beschouwen en hem tevens de esthetische waardering te schenken die men hem vroeger heeft onthouden. Een belangrijke bijdrage tot deze hernieuwde belangstelling brengt de uitvoerige monografie van Dr. C.M. Geerars Hubert Korneliszoon Poot (Uitg. Van Gorcum en Co, Assen). Zij beweegt zich vooral op het gebied van het historisch-biografisch onderzoek en brengt in dat opzicht heel wat nieuwe feiten, handschriften en tijdsomstandigheden aan het licht. Geduldige en accurate studie heeft hier een rijkdom van realia vergaard, die toelaten het werk van Poot in zijn historisch milieu en aan de hand van nauwkeurige feiten te begrijpen. Daarbij wordt ook op menige plaats de interpretatie van de gedichten en de vraag naar hun waarde niet uit het oog verloren. Het interessants zijn de beschouwingen van Dr. Geerars over de laatste levensjaren van de dichter, zijn werkzaamheid als dichter en schrijver in die tijd, en zijn nagelaten werk. Niet enkel dat Poot in deze periode zijn mooiste gedichten schreef, hoe zeldzaam ze ook zijn, maar ook dat hij als schrijver en mens in die laatste jaren zijn geestelijke zelfstandigheid verwierf, is de belangrijkste en wel onbetwistbare conclusie van dit degelijke boek.

Heel anders geaard dan de biografische methode van dr. Geerars is de werkwijze van Dr. F. Jansonius in zijn boek over Lodewijk Van Deyssel (Uitg. De Tijdstroom, Lochem). Amper kan men in zijn werk hier en daar een allusie op het levensverloop van Van Deyssel aanstippen; het is hem alléén om het werk op zichzelf beschouwd te doen. Dit werk wil hij karakteriseren, zowel naar de inhoud als naar de vorm. Nieuwe inzichten over de grote en vaststaande lijnen van Van Deyssel's ontwikkeling zal men in dit boek niet vinden, en al evenmin wil het ons verrassen met diepere inzichten in de problemen of psychische gronden van zijn artistieke persoonlijkheid. De aandacht van Dr. Jansonius werd vooral geboeid door de ontwikkeling en de kenmerken van Van Deyssel als taalkunstenaar. Dit is ook het meest belangrijke aspect van deze artist. Stap voor stap volgt de schrijver de groei en de evolutie van Van Deyssel's opvattingen over de stijl, analyseert hij, nu eens vluchtig en elders meer gedetailleerd, zijn woordkunst doorheen de verscheidene perioden van zijn werkzaamheid.

Het doet wel eens genoegen een wetenschappelijk gefundeerde studie te lezen over een letterkundige, waarin zijn werk vóóral als een letterkundige qualiteit wordt beschouwd en niet als aanleiding tot biografisch-historische, cultuurhistorische of andere a-literaire beschouwingen. Voor de esthetischstylistische kennis van de schrijver Van Deyssel is dit boek een verrijking. Dr. Jansonius blijkt grondig vertrouwd met de literaire stijlgeschiedenis van de jongste eeuw, de techniek en de stijlprocédés van naturalisme en impressionisme hebben voor hem weinig of geen geheimen. Gewapend met deze stijlkunde, weet hij die talrijke meer of minder belangrijke

[p. 635]

details, waaruit de weergaloze stijlkunst van Van Deyssel bestaat, treffend te belichten. Hij doet het niet in een streng-analytisch betoog, doch in een prettig en levendig boek dat uit levende liefde tot het taalschoon is geboren en de taalschoonheid van Van Deyssel ook voortreffelijk interpreteert.

De Menselijke Geest is de titel van een bundel verzamelde critieken en essays door Pater dr. J. Van Heugten S.I., samengesteld door Anthonie Donker en ingeleid door Anton Van Duinkerken (Uitg. Het Spectrum, Utrecht). Deze bundel bevat een zeer beperkte doch uitstekende keuze uit de talrijke artikelen die Pater Van Heugten voor de oorlog in het uitmuntende tijdschrift Boekenschouw, later in Streven en het weekblad De Linie liet verschijnen. Wat in de stemming van Van Heugten's beste critische opstellen treft, wordt door Van Duinkerken voortreffelijk gekarakteriseerd als ‘het steeds aanwezige geluksgevoel’, de blijdschap des harten. Zijn bespiegelingen betoveren af en toe door hun sprankelende humor, hun gestileerde luchthartigheid. En toch is het niet deze eigenschap die enkele Vlamingen van deze tijd, die zijn werk steeds met bizondere sympathie hebben gevolgd, het meest heeft geboeid, doch wel de onbevangen en zuivere geest waarmede hij de literatuur, ook die van andersdenkenden, wist te begrijpen en te waarderen. Tegenover de wereldbeschouwing van anderen, aan wier eerlijkheid hij niet twijfelen kon, tegenover hun morele opvattingen, stond hij steeds met ruim zielkundig begrip. Juist dit levendig vermogen tot in-leven en, waar het ook maar enigszins mogelijk bleek, tot sympathie, heeft hem als katholiek criticus bij een talrijk publiek, en ook bij andersdenkenden, een moreel gezag gegeven, dat weinigen onder zijn schrijvende geloofsgenoten bezitten. Ik zal nooit vergeten hoe voor mij als jonge man, in de jaren 1930 tot 1940, toen in Vlaanderen door sommigen met alle middelen een critiek van morele verkettering en verguizing werd gemonteerd, waarvan niet enkel Gerard Walschap, doch ook Timmermans en Claes en vele jongeren het slachtoffer dreigden te worden, de zo christelijk-correcte en menselijk-ruime critiek van Van Heugten een voorbeeld en in uren van ontmoediging een troost is geweest. Voor meer dan één Vlaming, zoals voor vele Noordnederlanders, is hij een meester van de ‘fatsoenlijke’ katholieke kritiek, zoals Van Duinkerken hem terecht noemt. Mogen deze verzamelde essays, die alle smaakvol en intelligent zijn te noemen en waarvan men sommige met genoegen vaak herleest, ook in Vlaanderen talrijke lezers vinden en moge voor de Katholieke jongeren, die de ‘onfatsoenlijke’ tijd van verdachtmaking en verkettering niet meer kennen, waarover Van Duinkerken hier nogmaals spreekt, de prachtige ethiek van het critisch vakmanschap, die bij P. Van Heugten te vinden is, een bezielend voorbeeld blijven.

Het Lied van Schijn en Wezen, de grote dichterlijke trilogie van Frederik Van Eeden, die omzeggens zijn gehele wijsgerige ontwikkeling omspant, blijft voor ieder, die zich aan zijn ideologische ontwikkeling interesseert, een verlokkende tekst. De zes en dertig zangen zijn slechts af en toe ontroerend voor wie in de taal de poëzie zoeken wil, doch ze zijn van a tot z intrigerend voor wie door de religieuze en wijsgerige odusseia van Van Eeden wordt geboeid. Weinige literaire geschriften in ons taalgebied zijn zo verwikkeld wanneer men ze van uit het standpunt van de psychische menselijkheid poogt te analyseren en weinige zijn zo verward-synkretistisch wanneer men er de moderne wereldbeschouwing in zoekt. Dr. H.W. Van Tricht heeft het gedicht zo pas met inleiding en toelichting uitgegeven (Zwolse Drukken, Tjeenk Willink, Zwolle) en zijn inleiding heeft o.i. de verdienste dat ze enkele grondgedachten van dit moeilijke poëem klaar uitstippelt en aldus de lezer tot vollediger begrijpen voorbereidt. Doch wij moeten wel in ootmoed bekennen dat na het lezen van de heldere inleiding van deze Van Eeden-specialist, zoals na het lezen van een paar vroegere bijdragen als die van Bierens de Haan en S.M. Noach, sommige passages van het gedicht ons nog duister lijken. Is dit te wijten aan de geestelijke verwikkeling van het synkretisme, waaruit dit gedicht is ontstaan? Of aan de duistere en bizarre elementen, die o.i. in de soms geniale geest van Van Eeden niet te ontkennen zijn? Wat er van zij, de inleiding van Dr. Van Tricht is het beste dat wij tot nog toe over dit imposante gedicht mochten lezen.

Een zeer interessante bijdrage tot beter en vollediger begrip van de persoonlijkheid van H. Marsman biedt ons de heer Arthur Lehning

[p. 636]

met zijn boek De Vriend van mijn Jeugd. Herinneringen aan H. Marsman (Uitg. W. Van Hoeve, Den Haag). De schrijver is een jeugdvriend van de dichter, opgegroeid met hem in het Hollandse stadje Zeist. Nadien zijn hun wegen uiteengegaan en hebben ze elkaar slechts nog af en toe ontmoet, doch zij hebben briefwisselend contact onderhouden. De briefwisseling van Marsman met zijn jeugdkameraad wordt in deze studie verwerkt. Ze is in menig opzicht interessant om zijn karakter, zijn temperament, zijn verhouding tot het dichterschap en ook zijn ontwikkelingsgang beter te begrijpen. Al zijn niet alle hoofdstukken even belangrijk, toch zijn er passages in dit boek die de onderzoeker van Marsman's werk niet zal passeren. Een paar malen lijkt me de visie van de heer Lehning minder objectief, b.v. waar hij in Marsman's ontwikkelingsgang de periode van toenadering tot (of moeten we zeggen: flirten met?) het Katholicisme behandelt. Het boek is zeer prettig uitgegeven, met talrijke foto's en facsimile's.

Wij vestigen hier de aandacht van de lezers die zich interesseren aan de stilistische interpretatie van literaire kunstwerken op een lezing van Dr. Emmy Kerkhoff, gehouden in de School voor Taal- en Letterkunde te Den Haag: Wegen naar het Taalkunstwerk (Uitg. P. Noordhoff, Groningen). De ter zake zeer bevoegde schrijfster, van wie we hier reeds een uitvoerige stilistische studie over Griese's roman Die Weiszköpfe met lof hebben besproken, duidt in deze lezing de voornaamste tendensen aan van de stilistiek, vooral in het Duitse taalgebied, en pleit met overtuigingskracht voor een dieper onderzoek van de artistieke waarden via een grondiger studie van de stijl.

ALB. W.

Het spijt ons door ongunstige omstandigheden geen uitvoeriger bespreking te hebben kunnen wijden aan het historisch overzicht van onze letteren: De Vlaamse Letterkunde door Eugeen De Bock (Uitg. De Sikkel, Antwerpen). Het overzicht van onze letterkunde tot de 18e eeuw, dat we in deze studie aantreffen, is eigenlijk op enkele bizonderheden na een herhaling van wat de schrijver reeds in een vorig omvangrijk boek De Nederlanden over deze periode heeft geschreven. De behandeling van de geschiedenis sinds de Brabantse Revolutie en de opkomst van de Vlaamse Beweging is echter nieuw. Opvallend is de voorkeur van De Bock, ook in dit boek, om de literaire verschijnselen te plaatsen en te verklaren in het kader van sociale, politieke en economische toestanden. Van dat standpunt uit bevat zijn boek heel wat verrassende beschouwingen, o.m. over de liberalistische en socialistische stromingen in zoverre ze hun weerslag hebben op de literatuur. Ik geloof niet dat men De Bock een degelijk historicus kan noemen in de strenge vakbetekenis van het woord. Zijn aandacht is niet op het onderzoek en de verklaring van de aaneenschakeling en het verloop der concrete feiten toegespitst, en zijn grote kracht ligt ook niet in de synthese. De historicus zal dan ook tegen dit boek heel wat bezwaren kunnen inbrengen. Doch De Bock is wel een zeer scherpzinnig lezer, die uit het leven van de schrijvers treffende details, en uit him boeken verrassende en vaak zeer oorspronkelijke indrukken opdiept. Zijn boek bevat dan ook in historisch opzicht heel wat opmerkingen, die getuigen van sterke opmerkingsgave en die de historicus niet zal mogen passeren. In critisch opzicht verzamelt het een respectabele hoeveelheid marginalia, die tot scherper begrip van auteurs onmisbaar zijn; ik denk b.v. aan sommige van zijn notities over Buysse, de Antwerpse schrijvers, enz. Voor de moderne literatuurgeschiedschrijving zijn de beschouwingen over de kring rond de Antwerpse ‘Kapel’ en de Antwerpse expressionisten het interessants. Over de jongste literatuur laat De Bock nog al eens een uitgesproken voorkeur meespreken, wat inzake omvang van bespreking der onderscheiden auteurs wel eens de gezonde proportie in het gedrang brengt, en ook lijkt hij over de jongere letterkunde niet zo grondig geïnformeerd als over de oudere.

Dit werk heeft zijn gebreken, doch het getuigt van grote eruditie, scherpe opmerkingsgave en soms opvallend-fijnzinnige smaak. Het is dan ook een boek, waarin een paar Vlaamse letterkundigen die het tot de grond afbraken (en dan nog wel in ongepaste omstandigheden, want ze werden er niet als hoofdfiguren met de gewenste uitvoerige lof in besproken), heel wat tot aangroei van hun literaire cultuur zouden kunnen leren. Weinigen getuigen bij ons in geschrifte van zulke uitgebreide en persoonlijke kennis onzer literatuur als De Bock.

ALB. W.