Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 558]

In memoriam Willem Putman
door André Demedts

Is een leven niet goed dat mag eindigen waar het begon? Op 8 September stonden wij te Waregem op het kerkhof, waar Willem Putman nevens zijn vader begraven werd. Het was een zonnige dag, één der zeldzame die deze zomer ons geschonken heeft, en nu moge het een toeval zijn, dan toch een gelukkig toeval, dat het niet regende toen het zonnigste, meest speelzieke en kommerloze hart uit onze literatuur aan de aarde werd toevertrouwd.

Nauwelijks thuis van het kollege, waar hij zijn studies na de poësis onderbroken had, publiceerde Willem Putman in de eerste jaren na de eerste wereldoorlog, onder de schuilnaam W. Hegeling, een reeks toneelschetsen die bijna onmiddellijk werden gespeeld. Hier was nu een jonge kracht aan het woord, die de knepen van het vak door had, omdat hij ze van zijn vader, Palmer Putman, zelf een behendig schrijver van rederijkers- en patronagetoneel, had geërfd. Niet alleen kende hij het vak, door de innemendheid en licht poserende charme die van zijn werk uitstraalde, bewees hij ook zijn kennis van het menselijke hart. Het wil behaagd worden en zelf behagen, veeleer dan het naar opheldering over de raadsels van het leven snakt. Daarin was er verwantschap tussen Putman en Verriest, zodat het in de lijn van de normale ontwikkeling der dingen lag, dat het de Pastoor van te Lande was, die W. Hegeling opgetogen bij ons lezend publiek inleidde.

Hoeveel toneelstukken heeft W. Putman sedertdien geschreven? Persoonlijk heeft hij ons op zekere dag verklaard dat hij het zelf niet wist, terwijl hij ons vermoeden dat zijn onbekendheid met zijn eigen werk ons weinig overtuigend leek, niet eens ten kwade duidde. In ieder geval hebben wij er ruim veertig geteld, in rijke verscheidenheid van inhoud, vorm en strekking, en toch naar elkaar gelijkend, omdat men er altijd dezelfde tovenaar achter voelt, die op een geniale manier improviseerde, tranen, glimlachjes en grappen, zodat men zich liet medeslepen, ofschoon men onderwijl besefte dat het toch maar spel was. Kunst is spel. Het enige waaraan het Putman ontbrak was de wil om zijn spel vol te houden, het geduld en de verbetenheid van de man die in zijn eigen spel zodanig opgaat dat het hem ernst wordt en hij zichzelf al spelende ontdekt en verraadt. Putman had de Mozart van de literatuur kunnen worden. Hij had er de aanleg toe, maar hij bezat de ongenadigheid niet van iemand die in het vervullen van zijn bestemming de enige reden ziet van zijn bestaan.

Als men hem leest, heeft men de indruk dat hij te veel aan zijn lezers heeft

[p. 559]

gedacht. Waar hij als tonelist zelf op de planken kwam, en hij speelde gaarne een rol in zijn eigen werk, zag men onmiddellijk dat hij bij het schrijven ervan meer het effekt op de toeschouwers had berekend dan hij zijn bezieling gehoorzaamd en zijn onderwerp uitgediept had. Niettemin heeft hij enige toneelstukken geschreven die nog geregeld gespeeld worden, zoals ‘Mama's Kind’, ‘Marietje Hemelzoet’ en ‘Mevrouw Pilatus’, andere, vooral eenakters uit zijn eerste periode, zijn onvoldoende gekend, hoewel zij het bij een verzorgde opvoering nog altijd zouden doen.

Sedert de tweede wereldoorlog is het nagenoeg vergeten dat Putman indertijd, voor ‘De nieuwe Rotterdamsche Courant’ en ‘Hooger Leven’, zeer merkwaardige toneelbesprekingen geschreven heeft, die later in boekvorm zijn verschenen. Dikwijls gebeurde het dat hij meer aandacht besteedde aan de reakties van het volk in de zaal of aan de gesprekken die hij in de foyer van de schouwburg opving dan aan het werk of het spel, maar door de beschrijving van die bijkomstigheden slaagde hij erin onrechtstreeks de stemming te doen aanvoelen die stuk en vertolking bij hem opgewekt hadden. Weleens leek het erg gemakkelijk, te vlot, te vloeiend, en toch boeide het, omdat het zo aangenaam was en uit een hart kwam dat geen afgunst kende. Niet alleen als kroniekschrijver ten andere, ook als voordrachtkunstenaar, hield hij het publiek in de ban van zijn aanminnige persoonlijkheid geklonken. Wij hebben hem bij verschillende gelegenheden over zijn eigen werk horen spreken; telkens was het een aaneenschakeling van anekdoten, fijne zetten en woordspelingen, afgewisseld met voorlezing en klavierspel, die beide even meesterlijk waren, zodat het geheel al de eigenschappen bezat van een weergaloze improvisatie. Degenen die naar hem luisterend en kijkend zich gaarne laten overrompelen hadden, getuigden dat hij een wondere man was, die alles zou gekund hebben, had hij het maar gewild.

Na de tweede wereldoorlog zwaar beproefd, als inspekteur van de openbare bibliotheken uit zijn ambt ontzet en aangewezen op zijn letterkundig werk om in het bestaan van zijn gezin te voorzien, is die wil er geweest. Jammer genoeg alleen bij vlagen. Dat hij een verhaal kon schrijven, een intrigue opzetten en ontwarren, karakters tekenen en toestanden schilderen, niemand die eraan twijfelde. Met ‘Vader en ik’ (1934) en ‘Pruiken’ (1936), twee psycho-analytische romans, nog niet doordrongen van de ethische bekommernis die zich in zijn later werk zou doen blijken, had hij het bewezen. ‘Christine Lafontaine’ dat in 1947, ondertekend met de schuilnaam Jean Du Parc, werd uitgegeven, maakte Putman ineens tot één onzer meest gelezen romanciers, die zelfs toegang vond tot de kringen van de verfranste bourgeoisie, die anders uit vrees zich in eigen ogen over haar onnationale houding te moeten schamen, geen belangstelling voor onze letterkunde over heeft. Er was iets in dat nieuwe werk dat ook haar beviel: de bekoorlijkheid van een wereld, waar vrouwelijke gevoelens en stemmingen, muziek en heerlijk gevaarlijke hartstochten tegemoet kwamen aan de romantische verlangens van mensen die alleen een kunstwerk kunnen smaken als het hun de werkelijkheid, de

[p. 560]

echte, naakte, harde, met haar konkrete eisen en plichten kan doen vergeten. Niettegenstaande het laatste deel van ‘Christine Lafontaine’ niet op het peil van het eerste staat, een typisch verschijnsel bij Putman, die de inspanning die hij bij het begin opbracht niet kon volhouden, is deze roman toch de beste die hij geschreven heeft. Benevens de Nederlandse uitgave die op tienduizenden exemplaren werd verspreid, bestaat er ook een Duitse en een Franse vertaling.

Na ‘Christine Lafontaine’ is er ongeveer ieder jaar een oorspronkelijk werk van Putman verschenen: ‘Marilou’, ‘Mevrouw Pilatus’, ‘Jeanne D'Arc’, ‘Wij zijn geen Heiligen’, ‘De Hemel boven het Moeras’, ‘Paula van Berkenrode’, ‘De Nacht van Nadine’ en ‘Mijn tweede Leven’. In 1952 schreef hij het Guldensporenspel dat te Kortrijk werd opgevoerd en waar hij later, onder de titel ‘De Leeuwen dansen’ een verhaal over naverteld heeft. Nu hij er niet meer is, worden nog een paar nieuwe boeken van hem aangekondigd, terwijl de roman ‘Wat nu Marilou?’ waaraan hij de laatste maanden voor zijn overlijden gewerkt heeft, op drie hoofdstukken na klaar gekomen is.

Sprekend over zijn kunst, de waardering die wij ervoor voelden en de bezwaren die wij er tegen hadden, heeft hij ons, eerlijk zoals hij was en zeker niet door zichzelf verblind, het volgende gezeid: ‘Je verwijt me dat ik een soort hogere feuilletonliteratuur schrijf, maar je vergeet dat ik moet gelezen worden, om van mijn werk te kunnen leven’. Hij heeft het grote publiek gegeven wat het verlangde, maar dat heeft hij, in tegenstrijd met wat zijn woorden konden doen vermoeden, niet alleen uit berekening gedaan. Hij was zoals hij schreef, een bevoorrechte van de natuur, een verwende knaap die zichzelf alles mocht toestaan omdat hij het nooit slecht bedoelde, een geniale improvisator en charmeur, een kunstenaar begaafd als weinigen en met die uitzonderlijke begaafdheid spelend als een kind. Hij was eigenlijk nog iets meer dan dat, een trouw vriend, een goed mens en een christen, die door de rampspoed van het leven niet kon verbitterd worden en voor anderen deed wat in zijn vermogen lag. Van hoevelen zouden wij hetzelfde kunnen getuigen: dat er geen boosheid, geen nijd, geen kleinheid in hen lag?

Over zijn werk weten wij dat, zoals bij alle schrijvers die niet tot de hoogste spitsen van de literatuur behoren, veel zal vergeten worden, omdat de persoon die het gemaakt heeft en zo vriendelijk kon aanbieden er niet meer is. Niettemin zijn wij de overtuiging toegedaan dat enige van zijn toneelstukken en romans verder gespeeld of gelezen zullen worden. Wij kunnen dat niet allemaal van ons eigen werk verwachten.