Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 544]

Pieter G. Buckinx
De moeder van Guido Gezelle

Al heeft Guido Gezelle ongetwijfeld zijn dichterlijk talent, zijn gevoel voor klank en rijm, voor maat en kleur, van zijn vader geërfd die, volgens de woorden van de dichter een ‘aardigaard’ was, van zijn moeder erfde hij de schuchterheid die vaak in zwaarmoedigheid omsloeg en die hem, in sommige perioden van zijn leven, tot een koppige teruggetrokkenheid dreef, die de omgang met de innerlijk gekwetste en teleurgestelde dichter, zelfs voor vrienden en familieleden, wel eens minder aangenaam heeft gemaakt. Maar deze moedertrek in het karakter van Guido Gezelle heeft aan de beste gedichten die hij geschreven heeft een gevoelshevigheid verleend die wij wellicht zonder dit moederlijk erfdeel hadden moeten missen.

Groot is dan ook de invloed geweest die zij onbewust op de verheviging van het gemoedsleven van haar eerstgeborene, die tevens haar troetelkind zou blijven, heeft uitgeoefend.

Monica Devriese, die de vrouw zou worden van Pieter Jan Gezelle, stamde uit een eenvoudig West-Vlaams boerengezin uit Wingene-bij-Tielt, waar zij in 1804 geboren werd.

Zij was, naar het woord van professor Dr Frank Baur, de dochter, langs moederszijde, van een eermaals welgesteld, oud-burgemeesterlijk geslacht en de zuster van een gasthuisnon op de Bijloke te Gent, al wist haar eigen jongste dochter later van haar te vertellen, dat ze voor heel haar bruidschat ‘zestien cents en 't bol van een kriekelaar om er meubels van te maken’ had binnengebracht.

Toen Pieter Jan Gezelle voor het eerst in betrekking kwam met Monica Devriese, van wie hij hoorde dat zij een vrouw was ‘gelijk een wilge’ was hij hovenier bij de gasthuisnonnen op de Bijloke te Gent.

Hij had reeds heel wat avonturen achter de rug: hij was soldaat geweest van Napoleon, maar zijn vader gebood hem naar Vlaanderen terug te keren, toen de Keizer door de Paus in de ban geslagen werd. Pieter Jan werd vervolgd als deserteur en zag zich gedwongen vrouwenkleren te dragen om aan het gerecht te ontsnappen. Zijn vader stierf in de gevangenis waarin hij terecht gekomen was omdat hij zijn zoon had aangezet het leger te ontvluchten.

In 1829 trad Pieter Jan in het huwelijk met Monica Devriese die dertien jaar jonger was dan hij, maar die zich reeds heel wat zorgen maakte over de

[p. 545]

toekomst. Het jonge gezin vestigde zich in het stille huis aan de Rolleweg, te Brugge, een oud boerenhuis uit de vijftiende eeuw, dat door baron van de Walle-Van Zuylen, die de peter van de eerstgeborene zou worden, ter beschikking van Pieter Jan werd gesteld.

Was vader Gezelle een geestigaard en een grappenmaker, die graag over zijn militaire diensttijd te Parijs en over zijn romantische vlucht uit het leger vertelde, moeder Gezelle daarentegen was een ietwat teruggetrokken en zwijgzame vrouw en enkele maanden vóór Guido ter wereld kwam, moeten zelfs sombere doodsgedachten door haar geest hebben gespookt, want eigenhandig schreef zij haar testament, dat gelukkig niet moest worden uitgevoerd.

Had moeder Gezelle redenen om te vrezen voor haar dood? Voorvoelde zij misschien, lang reeds voor Guido's geboorte, dat zij een wonderkind ter wereld zou brengen en dat zij, met het vuur van het dichterschap, ook haar eigen leed, en haar eigen schuwheid in de ziel van haar zoon zou leggen?

Op 1 Mei 1830 bracht moeder Gezelle, door pijnen en voorgevoelens verward, haar eerstgeborene ter wereld, een zoon die Guido werd genoemd en die voorbestemd zou zijn om grote dingen te verwezenlijken, al werd hij geboren met een waterhoofd en met veel te zware hersenen.

‘Zijn hoofd was buitengewoon groot en driehoekte, zodat er geen muts groot genoeg was om ze er op te krijgen’ getuigde Caesar Gezelle. Naast zijn guitige vader die bij het verzorgen van bloemen en planten zijn vrolijke gesprekken graag met klankrijke en typische spreuken illustreerde, groeide de kleine Guido op in het stille huis aan de Rolleweg, onder de hoede van zijn zwijgzame en teruggetrokken moeder, die negen kinderen ter wereld bracht, waarvan er vier stierven in hun eerste levensjaar.

Wellicht bemerkte zij niet eens de buitengewone begaafdheid die haar fijngevoelige zoon reeds in zijn kinderjaren aan de dag legde. Zij had te worstelen met armoede en met vlagen van zwaarmoedigheid en zij zonderde zich af in haar schuchtere teruggetrokkenheid.

Hoe weinig vernemen wij nadien nog van haar. Ook Guido zelf spreekt ons slechts zelden over zijn moeder. ‘Guido en zijne broeders en zusters, schreef hun neef Caesar Gezelle, waren over hunne moeder zeer weiger in bijzonderheden; 't was hun aan te zien dat ze er liever over zwegen’.

En Alois Walgrave getuigde: ‘Oude Bruggelingen die haar ontmoetten, weten te zeggen dat zij zwijgend en schuw van aard was. Zij dubde en peinsde veel alleen. Met haar kinderen kwam 't moederherte los, zij onderwees hen in diepe godsvrucht en strenge rechtvaardigheid, waarin ze ongemeen angstvallig was. Tussen huiswerk en slavende zorg door, zat zij geern stil en bad haren rozenkrans, of rookte wel eens een pijpe tabak. Heel ordelijk in haar huishouden was het niet; buiten 't nodige ‘slameur’ belette haar dromerige natuur de nauwe, meer verfijnde zorg voor uitwendigheden. Nevens haar geestigen, pratenden, zegkrachtigen man was zij in de omgang van weinig belang: het ging meest naast heur om, en als 't niet ging, kloeg en kriepte zij wel eens in stilte’.

[p. 546]

Rooskleurig is haar leven nooit geweest. Armoede en kommer wogen zwaarder op haar dan op Pieter Jan, die het leed met een lach overwon en die een zekere zelfvoldoening vond in zijn aangeboren trots.

Diep moet moeder Gezelle geleden hebben toen Guido, haar troetelkind, naar Roeselare werd gezonden en om zijn studiën te kunnen voortzetten, als portier en boodschapper dienst moest doen. En later, na het rijkelijk feestmaal bij zijn priesterwijding, dat niet eens door het gezin bekostigd kon worden, heeft zij wellicht de vernederingen aangevoeld die haar zoon niet werden bespaard.

Slechts nu en dan vangen wij een verre echo op van haar vlagen van zwaarmoedigheid. Als de armoede te Brugge steeds nijpender wordt, schrijft zijn zuster Louise aan Guido: ‘gij zoud niet konnen gelooven hoe hier alles gaat, ik wil u niet bedroeven, maer indien gij thuijs ware gij zoud ook wel verdriet hebben. Moeder is geheele dagen zonder spreken; als ik iets vraag krijg ik een korte afgebrokene antwoord, ook somtijds geene... wat er met moeder schilt weet ik niet; ik ben moedeloos geworden, ik heb geen ruste meer; als ik het aengezicht van Moeder bezien, die bijna altijd stuur en versmadend is, barsten mij de traenen uyt...’

Moeder Gezelle werd steeds schuwer en zwaarmoediger. ‘Ze was mensenschuw, getuigde Caesar Gezelle. Ze ging nooit uit dan met tegenzin en altijd zonder iemand te bekijken langs de straten... ze was zo weinig met bezoek gediend, dat ze op 't laatste van haar leven opwipte en wegpoetste zohaast een bezoeker zijn neus binnen de deur stak’

De moeder van de dichter, die dertig jaar gezwegen heeft, zonderde zich zwijgend af en het moet ons dan ook niet verbazen dat zij heeft getracht haar eigen afgetrokkenheid te verbergen achter de bewering ‘dat zij geen toegang had tot het huis van haar oudste zoon, dat altijd vol vrienden zat, en dat zij in de achterkeuken moest blijven, bij de meid.’

Ook Stijn Streuvels, het petekind van Guido Gezelle, heeft gewezen op de stugheid en de eigenzinnige geslotenheid van de Gezelle-familie. Ook onze grote prozaschrijver geraakte slechts zelden in Gezelle's studeerkamer, die als een heiligdom werd beschouwd.

‘Voor 't merendeel gerochten we niet verder dan de keuken, bij de meid, waar we bovendien wel op 't hart gedrukt werden geen gerucht te maken’.

Het zou echter verkeerd zijn deze typische karaktertrek bij Gezelle als een gemis aan tederheid te beschouwen. Uit de beste gedichten van de West-Vlaamse meester spreekt wel duidelijk het tegendeel. Dat Gezelle in zijn werk slechts zelden over zijn moeder sprak, betekent nog niet dat de dichter, die gedurende zijn ganse leven zoveel behoefte aan tederheid heeft gehad, haar geen diepe genegenheid toegedragen heeft.

In April 1871, toen de armoede steeds drukkender werd, verhuisden de ouders van de dichter van Brugge naar Heule. Enkele weken nadien stierf

[p. 547]

Pieter Jan in het huis van zijn dochter Louise. Moeder Gezelle versomberde steeds meer en meer. Haar ziekte verergerde en ook zij overleed te Heule, op Meiavond 1875.

Reeds tijdens haar ziekte, met de vrees voor de dood in het hart, had de dichter aan zijn vader en moeder een ontroerend vers gewijd, dat op hun beider doodsbeeldeken werd afgedrukt:

God liet hen, als twee boomgewassen
gesteund d'een op den andre staan,
en lief en leed zo zeldzaam passen
dat geen verschil ooit mocht bestaan.

Zij leefden, stierven, oud van dagen,
aanschouwde ik 't eeuwig leven niet;
zij zijn bij God, 't was zijn behagen,
al dat Hij wilde' et zij geschied!

Maar zeventien jaar na haar dood, in 1891, schreef Guido Gezelle het eenvoudig maar ontroerend gedicht ‘Moederken’ dat hij angstvallig bewaarde, zodat het eerst na zijn dood kon worden gepubliceerd.

Weemoedig is de ondertoon van dit gedicht, waarin Gezelle zich rechtstreeks tot zijn moeder richt. Er is, hier op deze wereld, van u, o moederken, geen enkel beeld gebleven, tenzij alleen het beeld dat gij hebt nagelaten in mijn geest. En na deze klacht is het slot haast als een gebed, waarin hij vraagt, door zijn onwaardigheid, nimmer dit beeld te bederven, maar het eerzaam in hem te laten leven en het eerzaam in hem te laten sterven.

't En is van U

hiernederwaard

geschilderd of

geschreven,

mij, moederken,

geen beeltenis,

geen beeld van U

gebleven.

Geen tekening,

geen lichtdrukmaal,

geen beitelwerk

van stene,

't en zij dat beeld

in mij, dat gij

gelaten hebt,

allene.

[p. 548]

 

O moge ik, U

 

onweerdig, nooit

 

die beeltenis

 

bederven,

 

maar eerzaam laat

 

ze leven in

 

mij, eerzaam in

 

mij sterven.

Naar aanleiding van dit gedicht getuigde Urbain van de Voorde: ‘Opgegroeid onder de hoede van een eenvoudige, Vlaamse vrouw, vol toewijding, zachtmoedigheid en vrome liefde, is Gezelle tot een goed, zacht en hulpvaardig mens gerijpt, simpel en nederig, hoe groot hij ook was van geest en hoe peilloos diep van gemoed; want goed en eenvoudig-kinderlijk van hart moet hij heel zijn leven door gebleven zijn om, zelf reeds grijsaard, dit gedicht te kunnen schrijven, het meest spontane, het meest ongekunstelde, het machtigste en diepste gedicht dat ooit een liefhebbende zoon aan zijn moeder heeft gewijd’.

Het komt mij nochtans voor, dat er in dit weemoedig gedicht iets als een schuldbewustzijn tot uitdrukking komt. Wanneer de dichter klaagt dat hem geen andere beeltenis van zijn moeder gelaten werd dan het beeld dat zij gelaten heeft ‘in hem’, dan weten wij immers dat dit moederbeeld meer herinneringen oproept aan kommervolle dan aan blijde dagen. En na deze met medelijden vervulde klacht horen wij in de slotstrofe de pijnlijk onderdrukte vrees van een diep gekneusd man, die in de sombere teruggetrokkenheid van zijn moeder, zijn eigen zwaarmoedigheid herkent. Het woord ‘onweerdig’ komt hem op de lippen. En nadien herhaalt hij bijna bezwerend tweemaal het woord ‘eerzaam’ alsof hij vreesde voor het tegendeel.

Neen, het is geen lieflijk beeld dat hier door Gezelle opgeroepen wordt, het is het tragisch beeld van de moeder, die haar diepste leed in haar diepste zwijgzaamheid verborgen hield en die schuw en gesloten door het leven ging, door dit verloren paradijs.