Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 431]

Vlaams proza
Leo Mets als romanschrijver
door André Demedts

‘Christiaan Reinland’. Uitg. Lannoo, Tielt. 1951.
‘Mathilde’. Uitg. Davidsfonds, Leuven. 1954.
‘Flarden aan de Mast’. Uitg. Heideland, Hasselt. 1954.

In minder dan drie jaar zijn van Leo Mets drie tamelijk lijvige romans verschenen. Wij vinden het altijd sympathiek als iemand zo veel schrijft; het is immers een bewijs van werkzaamheid en veelal van een ruime levenskennis. Degenen die beseffen dat zij weinig weten, kunnen jaren en jaren over een boek doen en er een meesterstuk van woordkunst van maken, het werk waarin zij zich volledig hebben uitgesproken, terwijl de anderen, die nooit aan het einde van hun onderwerpen en verbeeldingen, in- en uitvallen zijn, zich voortdurend moeten uiten, herhalen, hernieuwen, met de hoop er eens in te slagen de synthese te treffen die de veelheid tot een enkelvoudige eenheid herleidt. Nochtans is veel schrijven niet zonder gevaar; dikwijls zal het tot langdradigheid voeren of met een zekere slordigheid gepaard gaan. Liever dan het werk nog eens door te nemen, is de schrijver aan een ander begonnen; bij overvloed aan bezieling en ijver, ontbreekt het hem aan berekening en geduld.

In het geval van Mets bestaat er nog een ander gevaar. Blijkbaar heeft hij nog zichzelf niet gevonden. De drie romans van zijn hand zijn onderling zeer verschillend, een historisch verhaal, een dorpsgeschiedenis en een strekkingsroman. Reeds vroeger heeft hij laten verschijnen: ‘Wij komen’, een bundel humoresken, en ‘De Zonen van zulke Tranen’, een romantische volksroman. Die veelzijdigheid in zijn belangstelling en bezieling zou onze bewondering afdwingen, kon zij met een sterk persoonlijke visie en uitdrukkingswijze gepaard gaan. Spijtig genoeg lijkt die voorwaarde ons niet vervuld. Indien die boeken onder vijf verschillende schuilnamen uitgegeven werden, zou er niemand aan gedacht hebben, dat zij van dezelfde schrijver waren. Neem een verhaal van Streuvels, Timmermans, Van de Woestijne, Claes en Walschap, en het zal niet mogelijk zijn ze met elkaar te verwarren. Hun ingesteldheid op het leven en, wat er innig mede samenhangt, hun stijl, zijn zo persoonlijk dat zij zichzelf niet kunnen verbergen. In welke richting hun aandacht ook gaat, zij straalt als de spaken van een wiel, steeds van hetzelfde middelpunt uit.

[p. 432]

Dat gebrek aan centrale binding is bij Mets veeleer het gevolg van een verkeerd inzicht dan van onmacht. Waarschijnlijk beïnvloed door zijn lectuur en de eisen van critici, die onvermijdelijk met elkander in tegenspraak zijn, gaat hij bij het ontwerpen van zijn romans van vooropgezette ideeën en niet van zelf waargenomen werkelijkheden uit. Typisch in die zin is ‘Flarden aan de Mast’, een product van loutere verbeelding. Vandaar ook de eigenschappen van zijn stijl, die algemeen, abstract, en daardoor grijs en eentonig is, uitgezonderd in ‘Christiaan Reinland’, waar Mets voldoende zorg aan de tekenende bijzonderheid heeft besteed. Het is bijna de stijl van het filosofische essay, zoals blijkt uit volgende aanhaling, ontleend aan ‘Flarden aan de Mast’ (blz. 165):

‘In zijn boek “Verlust der Mitte” zegt Hans Seldmayer, dat het de twintigste eeuw wel schijnt opgedragen de valsheid der hypothese van de autonome mens in een geweldig historisch experiment en onder ontzettend leed te bewijzen en te weerleggen. Want hetgeen thans reeds zichtbaar is, - nu het experiment zelf niets meer betekent dan een dolzinnige excentriciteit, - kan slechts aldus verstaan worden, dat de autonome mens niet bestaat en niet bestaan kan. Evenmin als de autonome kunst. Het behoort tot het wezen van de mens natuur en bovennatuur te zijn; het goddelijke in hem laat zich niet zonder schade van het menselijke scheiden. Volledig mens is de mens alleen als drager van de goddelijke geest’.

Als Mets zoekt naar zijn onderwerpen, in de plaats van te wachten tot zij zich vanzelf aan hem opdringen, is het voor hem van belang te weten wanneer hij goed of verkeerd gekozen heeft.

‘Mathilde’ is de geschiedenis van een fijne, teergevoelige vrouw, gehuwd met een echtgenoot die niet bij haar past. Hij geniet van het leven, een beetje grof, egoïstisch en onnadenkend natuurlijk, zonder te beseffen dat Mathilde aan zijn zijde door gemis aan begrijpen en liefde verkwijnt. Zij is niet aan het leven gehecht en daardoor trekt het leven zich langzaam uit haar terug. Op zeker ogenblik komt een andere man in haar bestaan, met wie er wel een eenheid van voelen en streven zou mogelijk zijn geweest, maar haar en zijn godsdienstige overtuiging behoeden hen voor een schuldige toegeeflijkheid. Met dit gegeven zou De Pillecyn of Inghelram een mooi boek kunnen schrijven hebben. Mets daarentegen lijkt ons minder geslaagd, hoewel zijn roman met de Vliebergh-Prijs werd bekroond. Het boek is niet vol genoeg en het overtuigt ook niet door zijn innerlijke waarachtigheid. Er komen verschillende volstrekt nutteloze personen in voor, betrokken bij gebeurtenissen die ten overstaan van de kerngeschiedenis onbelangrijk zijn, omdat zij enerzijds het verhaal niet vooruithelpen en van de andere kant ook niet waardevols bijbrengen tot het scheppen van de gewenste atmosfeer. De helft van de tekst kon worden geschrapt, zonder in iets de handeling te schaden. Wie ooit een roman geschreven heeft, weet hoe moeilijk het is dode plekken te voorkomen, zodat er geen dorre bindstof is die de waarde van hoogte- en laagtepunten al te ongelijk maakt. Bij Mets zijn de ondoorleefde gedeelten

[p. 433]

zo lang, dat men de roman veeleer met verveling dan met spanning leest. Waarschijnlijk heeft hij ze ook eerder uit plicht dan uit overgave geschreven. Wij menen daarom dat het psychologisch verhaal hem minder ligt, tenzij het hem mocht gelukken dieper op zijn helden in te gaan en door nauwkeuriger ontleding van hun doen en laten tot een oorspronkelijker karaktertekening en meer overtuigende waarachtigheid te komen.

Ook ‘Flarden aan de Mast’ heeft ons niet bevredigd. Het is een strekkingsroman zoals Bourget er reeds geschreven heeft. Om van zijn tijd te zijn moet men echter beweren dat Bourget te ouderwets is om hem nog te lezen en bij Bernanos en Mauriac of bij Greene en Andres zweren. Wij zeggen dat niet om de verdiende faam van de laatsten te kort te doen, alleen om ons over onze verbazing over de nieuwlichterij en sensatiezucht van de mensen heen te zetten. De verworvenheden van het verleden zullen nooit iets betekenen voor degenen die slechts de lengte, de breedte en de hoogte van hun gezichtsveld kunnen zien en geen oog voor het perspectief, de achtergrond, de diepte hebben. Door voortdurend tegen een vak op te kijken, moet men wel oppervlakkig en bijzichtig worden.

De roman ‘Flarden aan de Mast’ is niet modern door de probleemstelling. Dat is maar schijn. Hij is het door de didactische en levensvreemde manier waarop het probleem wordt uitgewerkt. Sedert jaren bestaat er een verwarring nopens het begrip literatuur, die nog enige tijd zal volgehouden worden, tot men het getheoretiseer aan de hand van voorbeelden zal beu geworden zijn. Dan zal men opnieuw beseffen dat letterkundige schoonheid uitbeelding én terzelfdertijd herschepping van bestaande werkelijkheden is en geen middel om eerbiedwaardige beschouwingen van theologische of filosofische aard op een belangwekkende manier aan de man te brengen. Sedert historici en wijsgeren zo goed leren schrijven hebben dat kunstenaars het niet kunnen verbeteren, heeft de mening ingang gevonden dat hetgene zij voortbrengen hogere kunst is dan de verdichtsels van degenen die wij in de ruime betekenis van het woord dichters heten.

Gunor, de hoofdpersoon uit ‘Flarden aan de Mast’, is in de zin van Nietzsche een soevereine mens. Op een bepaald ogenblik legt hij de trotse verklaring af: ‘Ikzelf ben mijn God’. Zoals in het bekende gedicht van Marsman, erkent hij maar één wet: leven, voor zichzelf leven natuurlijk, tegen alles en allen in. Dat leven herleidt zich dan tot een tomeloos toegeven aan zijn sexuele drift en afdreiging van materiële voordelen tegenover zwakkeren dan hij. Waar hij verschijnt, sticht hij wanorde, leed en ondergang, zolang tot hij het slachtoffer van zijn eigen misdadigheid zal worden. Dan wordt hij van een gerechtelijke vervolging en veroordeling gered door een gekke kolonel die hem - het is waarschijnlijk symbolisch beschouwd - voor een boosaardige aap aanziet en met een geweerschot doodt.

Niemand die verstand heeft en meteen rechtgeaard genoeg is om de simpele waarheid bij te treden, zal de juistheid betwijfelen van de thesis die door Mets wordt voorgestaan. Het volstrekte individualisme van de souvereine

[p. 434]

mens moet op de vernietiging uitlopen van alles waardoor de mens zich boven het dier verheft, maar het ongeluk van de roman is dat wij noch aan Gunor, noch aan Raymonde, noch aan Francine, noch aan de gekke kolonel kunnen geloven. Het zijn bedenksels, poesjenellen die de schrijver gemaakt en aan touwtjes opgehangen heeft; hij zal spreken in hun plaats en hen doen verschijnen of verdwijnen volgens het nodig is om zijn gedachten te ontvouwen en te bewijzen. Nochtans stellen wij ‘Flarden aan de Mast’ boven ‘Mathilde’; de inhoud is rijker, de handeling verloopt rechtlijniger en het werk is uit stylistisch oogpunt ook beter geschreven.

Het beste boek van de drie, een roman die boven de gewone middelmaat uitrijst, is ‘Christiaan Reinland’, een historisch verhaal over de tweede helft van de vijftiende eeuw, wanneer de glorietijd der Boergondiërs zijn hoogtepunt had bereikt en de ondergang in aantocht was. Tegen een achtergrond van overdreven praal bij de enen en zwarte armoede bij de anderen, schetst de romancier de strijd die in en buiten de kerk voor een hervorming van de wetten en een loutering in de zeden werd gevoerd. Een wereld is tot verdwijning veroordeeld; een nieuwe tijd schemert vaag achter de verwarring en geestelijke machteloosheid door.

Christiaan Reinland is van edele afkomst. Hij wil priester worden, tegen de zin van zijn vader, die hem in een klooster doet studeren met de hoop dat de misstanden die daar heersen zijn zoon van de geestelijke staat afkerig zullen maken. Zijn berekening komt echter bedrogen uit. Maar dan blijkt op zekere dag dat de oude Reinland zijn jongen reeds bij zijn geboorte aan Kanselier Blandelijn als man voor diens dochter heeft toegezegd. Christiaan moet de kloosterschool verlaten en leidt voortaan als ridder en krijgsman het gewone leven van de hovelingen en soldaten. Dat duurt tot hij verneemt dat de vrouw wier echtgenoot hij moest worden aan de pest is gestorven. Dan keert hij naar het klooster terug. Wanneer hij tot priester gewijd is, trekt hij als predikant door de Duitse landen, tot hij als martelaar voor het geloof in Bohemen wordt vermoord.

In verband met dat gegeven mag aangestipt worden dat Mets zeer goed op de hoogte blijkt van de periode waarover hij handelt. Als zedenbeschrijving en kroniek van een tijdsgebeuren is zijn boek boeiend en merkwaardig. Maar ook als kunstschepping verdient het oprechte bewondering. In de eerste plaats om de indrukwekkende karaktertekening. Er komen in ‘Christiaan Reinland’ tientallen personen voor; velen onder hen bezitten eigen trekken, een wezensaard die hen van anderen onderscheidt en niet onnatuurlijk aandoet. Ook moeten wij erop wijzen dat Mets erin slaagt taferelen waarin veel figuren en figuranten optreden, met benijdenswaardig meesterschap levend en meeslepend te beschrijven. Wij denken aan de terechtstelling waarmede de roman begint, verder aan het eetmaal bij Karel de Stoute en inzonderheid aan dat hoofdstuk waarin de nachtelijke tocht van de hertog en het gevecht om zijn levensbehoud wordt verhaald.

Het grootste gebrek dat het boek kan aangewreven worden is een gemis

[p. 435]

aan streng doorgevoerde eenheid. Het leven van Reinland dat eigenlijk hoofdzaak moest zijn, schijnt soms bladzijden lang een bijkomstigheid zonder belang, doordat de schrijver zich laat afleiden door een overdreven schildering van de godsdienstige en sociale toestanden uit de vijftiende eeuw.

Mets heeft nu de leeftijd bereikt waarop volgens het Engels spreekwoord het leven begint. Zijn talent hoeft niet meer bewezen, maar wij vragen meer dan talent. Hij zou onder onze romanciers van betekenis een eervolle plaats kunnen innemen. Daartoe zal hij de waarachtigheid boven de mode moeten verkiezen en schrijven uit zichzelf, zorgvuldig, met overgave aan zijn onderwerp, kennis van het vak en de fiere eenvoud van iemand die iemand is en nooit zichzelf verloochent.