Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 237]

Kronieken

Kroniek van de Vlaamse poëzie
Drie houdingen en methodes
door Jos de Haes

Gery Helderenberg, Emblemata Biblica, Privé-Uitgave, 1953, 55 pp.
Johan Daisne, Het Kruid-aan-de-Balk, A. Manteau, Brussel, 1953, 96 pp,
Paul de Vree, Appassionato, Privé-Uitgave, 1953, 64 pp.

De nieuwe verzenbundel van Gery Helderenberg vertoont dezelfde conceptie en werkmethode als de reeksen Paramenten en Altaarlinnen en Goudwerk en Juwelen uit zijn omvangrijker Omdat ik U bemin (1951). Daar schreef hij driestrophige gedichten over priestergewaden, altaarkleden, en voorwerpen van de eredienst, in ‘Emblemata Biblica’ werkt hij met planten, dieren en muziekinstrumenten uit de bijbel aan telkens twee strophen. Het verbum hebben zij hier met opzet gebruikt om de aangehouden inspanning aan te duiden die bij Helderenberg de inspiratie schept. Het weze zelfs beklemtoond als correctie van de muzische eendagsfluisteringen waarin modernen en verkapte romantici in het geniep blijven geloven.

Is het aan de bijbel te danken of aan de noodzaak het gedicht in acht regels volledig te maken dat de Emblemata Biblica curieuzer en sterker zijn dan de geciteerde gelijkaardige reeksen? Misschien, maar wij zullen er ook Helderenberg zelf bij betrekken, de bijbellezer en kenner die het oud- en nieuwtestamentisch leven zo geheel overziet en in zich draagt dat hij, die ook dichter is, in enkele woorden suggereren kan wat de myrrhe, de vis, de trompet in de Israëlische of in de Christelijke eeuwen, of in alle samen, als materiële, symbolische of geestelijke waarde betekenen. De beste illustratie van Helderenberg's bedoeling, en meteen het evenwichtigst gebouwde gedicht is De Vis. Viermaal twee verzen; telkens de vis in een verschillende rol getoond, in de eerste strophe reëel, in de tweede als symbool van de Verlosser. Om het ietwat oneerbiedig te zeggen: de vis door de eeuwen heen, wat hetzelfde is als: de vis en het menselijk avontuur.

Drie dagen zat Jonas opgesloten
en hij dichtte de psalm in de donkere buik.
Tobias greep de karper, en naar de boten
haalde Simon de barstens zware fuik.

[p. 238]

 

En in 't bruine tuf der diepe catacomben

 

tekende een hand 't geheim van de Vis.

 

Ik eet Hem zegenend op de altaartombe

 

aan 't Avondmaal van de Mis.

De vier delen van dit gedicht zijn mijmeringen in de taal van de profeten, uitgezuiverde mijmeringen rond de functie van het dier op de aarde die in de sfeer van de bijbel en van 's dichters religieuze geest het voorgeborchte van de hemel is. Misschien is het ook verkeerd in dit geval van mijmeringen te spreken, de dichter denkt niet over de dingen, hij ziet ze gebeuren. Er ligt iets visionnairs in deze suggestieve gedichten die niet alle uitsluitend aan het bijbelgegeven vasthouden, maar soms door een onverwacht raccourci in de eigen psyche van de dichter of in een nieuwe symboliek terechtkomen. Tot de best geslaagde behoren De Cassia, De Trompet, het Oosters-zinnelijke De Myrrhe. Het boek Ester vertelt dat het meisje, vóór het tot de koning toegelaten werd, twaalf maanden lang een speciale verzorging onderging, waarvan zes maanden aan de behandeling met myrrheolie besteed waren. Zonder overgang en onverwacht na het sensuele toneel, is in de laatste twee verzen de myrrhe ook een middel voor de doden.

De blonde hars die Ester sierde

en 't blanke lichaam der Bruid

waar men haar kuise schoonheid vierde

vloeit geurend en lauw over de huid.

Reukwerk, myrrhe en kleinoden

druipen de leden af,

en gebalsemd ligt eens iedere dode

diep in zijn arduinen graf.

De hele bundel door maakt het vers een sobere, traag voortschrijdende beweging, ook waar, in de reeks Ad Musicam, het rhythme genuanceerd wordt op de eigen expressiviteit van de verschillende muziekinstrumenten, b.v. in De Cymbaal, De Tamboerijn, e.a. Aan de traagheid, aan het voorzichtig doordringen tot de logische en symbolische betekenis van de woorden, die bescheiden op zichzelf klinken en tegelijk opgenomen zijn in het vaste en zinrijke zinsverband, ontleent Helderenberg zijn stijl van strenge keuze en objectieve waardering van het gekozen onderwerp. Meestal verdwijnt de dichter geheel achter de betekenis van zijn bijbelse planten, dieren en muziekinstrumenten; soms treedt hij even uit de schaduw als schroomvolle deelhebber van hun geheimzinnig, hiëratisch of heilig wezen; en altijd voelt hij zijn bestaan opgenomen in het hunne dat eeuwenoud of symbool van de eeuwigheid is. Zo schrijft Helderenberg wat men objectieve lyriek noemt, zijn gevoel gaat in de dingen op. Doordat hij nooit ‘ik voel dit of denk dat’ zegt en graag werkt met abrupte overgangen van de ene naar de andere waarneming of visie, gebeurt het in zijn beste momenten dat hij

[p. 239]

onvermoede vergezichten opent door een verband te leggen waar men het niet verwachtte. Het gebeurt evenwel ook dat de revelatie uitblijft, dat het verband onduidelijk of afwezig is, en dan ontsnappen de gedichten niet aan de wazigheid die men ook in het vroeger werk van Helderenberg terugvindt. Tegelijk merkt men dat de beheerste, sobere, strak gespannen en niet op gevoelens en klank drijvende stijl geen enkele verzwakking duldt, één nietszeggende regel volstaat om het gedicht uit elkaar te doen vallen. Poëzie op beperking en keuze gebaseerd is kwetsbaar, want de keuze moet feilloos zijn en aan de overvloed wordt gemakkelijker een zwakheid vergeven.

Johan Daisne dicht uit een overvloed van indrukken, bedenkingen, anecdoten en invallen. Omdat het leven een altijd vorderende of opnieuw begonnen reis is, komt het bij hem niet op een woord, een versregel of een gedicht aan; als hij nù mislukt, treft hij morgen of over een paar ogenblikken wel raak. De scheppingsdrang is bij hem niet toegespitst op het ideale, éne, alleszeggende gedicht waarna er geen volgende te schrijven zou vallen, m.a.w. zijn inspiratie is duurzaam, niet leeghalend. Er zijn dichters die onder het schrijven geëxecuteerd worden, Daisne zit aan de speeltafel en waagt elk ogenblik zijn kans. Hij noemt dat, zoals men weet, poëzie uit en voor het leven en zijn verzenbundels zijn dan ook intieme dagboeken met al of niet belangrijke aantekeningen. Deze worden niet zo maar toevallig genoteerd, een welbepaalde opvatting over de poëzie als menselijke uiting en mededeling houdt ze samen, en al brengt Daisne veel middelmatig werk voort, hij blijft een aparte figuur, een dichter met eigen ethos en sfeer. De tijd is evenwel een aestheet en zelfs van Goethe, die op gelijkaardige wijze werkte en heel wat lege bladzijden schreef, leest men liefst alleen de goede gedichten. De gedichten zijn belangrijker dan de grote Goethe zelf.

Het zich uitschrijven blijkt samen te vallen met een hoge dunk van het dichterschap. Goethe voelde zich een ‘Weltkind’, Daisne beschouwt het dichterhart als een bijzonder waardevol hart, vraagt zich af ‘Is er iets heerlijkers dan poëzie?’, en verduidelijkt in een van zijn goede Strophen de betekenis die het schrijven van een gedicht voor hem heeft, het maakt leven mogelijk:

Een vers nog, als het kleine ding
dat morgen aan vandaag moet lassen,

Als het vers bij de lezer dezelfde functie vervult, dan is de poëzie werkelijk een zegen. En toch moeten de dichters maar liever niet over dichten dichten. Er wordt zo gemakkelijk gedacht aan de drogist die zich tegenover de groetenverkoper een uitgelezene van de mensheid acht.

Het Kruid-aan-de-Balk is een keuze uit Duizend en méér Nachten, Daisne's dichtwerk sinds 1944. Men verraadt de bedoeling van de dichter niet door deze verzen lectuur te noemen om te bemijmeren ‘rond den heerd’. Een goedaardige poëzie over het leven en de beslommeringen van alledag, met

[p. 240]

een haast stichtende accentuering van de zonnige kant, en de licht weemoedige wijsheid van iemand die zijn tweede levenshelft begint. Er is naast de berusting van beter-weten het heimwee naar het vuur van de jeugd, naast het verdriet om de afgestorvenen het geluk met vrouw en kind, naast het geloof in de taak des dichters het genot van de huiskamer en van de natuur, de Leie, de vacantiezee, het schelpjesstrand, er zijn ten slotte zo veel goede dingen meer, de vertroostingen van de eerder devote dan religieuze ziel. Men onthoudt vooral de nobele weigering het lelijke in de wereld te zien, en de moed die ook het tragische sublimeert. Een voorbeeld is het gedicht Post Meridiem, na de levenshelft, met de volgehouden beeldspraak van de laatste drie strophen:

God liet mij op de akker staan,
en in de vrucht, bereid te vallen,
ging 't sap der rijpheid, langzaam-aan,
aan het vervliegen uit de gallen.

Ik hang, naarmate ik verdorde,
rebelser steeds, want licht geworden,
boven de aanzuigende grond.

Van boven af wenkt nu de engel,
maar 'k greep mij vaster aan de stengel
en zoen het leven in het rond!

Deze verzen behoren tot de beste uit de bundel. Zij worden door een inwendige kracht, door een bedwongen hartstocht bewogen. Elders treft men een verrassende cenesthesie, een originele sensatie, een flitsend beeld, een vast geformuleerde ervaring; maar men kan niet geloven dat dezelfde dichter zich op zoveel andere plaatsen voordoet als een tedere dominee die ons zoetjes in de negentiende eeuw zet.

Daisne schrijft gedichten zoals een kind met een bouwdoos speelt. Het beleeft meer plezier aan het bouwen en knutselen dan dat het om het bouwsel zelf bekommerd is. Maar soms, al spelend, heeft het vondsten, of staat het kasteeltje er plotseling toch.

Voor Daisne is de poëzie in de eerste plaats een wijze van zijn, Paul de Vree beschouwt haar hoofdzakelijk als een manier van zeggen. Daisne is belangrijker als figuur dan als dichter, bij Paul de Vree daarentegen zien wij nog nauwelijks de figuur. Ongetwijfeld is het zijn bedoeling alleen de uitdrukkingskracht van het zuivere woord te laten gelden en zoekt hij het daarom zo zwaar mogelijk met verrassingseffect te laden. Maar het ontploft weleens en dan toont hij in vers en gedicht een verzameling scherven.

De nieuwe verzenbundel van Paul De Vree Appassionato, intensifieert de liefde, als zinnelijke ervaring en als morele band van vrouw en man, tot het moment van duizelingwekkende verrukking en van vergetelheid, waardoor

[p. 241]

het lijden in een kwaadaardige wereld uitgesteld wordt en de dood voorlopig overwonnen. Meestal gaat de dichter met vitalistische heftigheid volledig op in het moment, een enkele maal ziet hij het in het verloop van de tijd. Maar het is De Vree eigenlijk niet om die oude boodschap te doen, hij wil zijn poëzie met woorden schrijven en wij wensen haar dan ook vooral op dat punt naar waarde te schatten. In het laatste gedicht van de bundel, terrena troubahi, komt hij er toe het woord volkomen uit zijn voegen te lichten om ten slotte alleen nog lettergrepen als klanken over te houden. In de vorige gedichten is dit modieuze ontbindingsproces van vorm en inhoud nog niet zo ver gevorderd, hoewel het zich reeds duchtig laat gelden. Wij menen er de logische ontwikkeling in te zien van de vooroorlogse Vormen-dichter. Elke strekking, als haar adept van zijn persoonlijkheid aan de theorie offert, ontaardt tot excessen en ongerijmdheden, en onder de vertegenwoordigers van de Vormen-generatie deed De Vree zich meer dan de anderen als man van de theorie voor. Ons dunkt dat hij daardoor ook het kind van de rekening is geworden.

Het intellectualisme van deze kokette poeta doctus schijnt zich niet zonder dwang en geweld te voegen naar de eisen van het élan der vitalisten. Maniërisme valt dan niet gemakkelijk te ontwijken, de onoverzienbare opeenstapeling van zwierige en tegelijk geparfumeerde woorden, de moeilijk te geloven, stikkende intensiteit van toch sierlijke bewegingen en daden, de woekerende en toch precieuze vergroting van het détail:

je ligt op 't wolkig wit versluimerend beslopen
d'azuren tent doorprikt van prikkelend zomergras
vervoerd en vaardig voel 'k mijn vingertoppen lopen
op je gelaat van droom papaverrood en was
je oog breekt als een beukenoot plots pittig open
wijl spiedend zich mijn lip tot aan je mondrand waagt

Rhythmisch wordt elk gedicht een wel eigenaardige aaneenschakeling van schokken en strelingen die elkaar vernietigen; plastisch is het een cubistische verzameling van door elkaar tuimelende beelden. Op te merken valt de neiging om de vorm van de dingen te herleiden tot een geschematiseerd vlakken- en lijnenspel van voluten, krullen, spiralen en geometrische vormen. Bij gemis van het organische gedicht, onthoudt men uit Appassionato de artistieke bedoeling van de dichter, zijn felle pogingen om aan het gewone te ontsnappen, zijn vermoeiende inspanning om door de juxtapositie van originele vondsten een geheel te vormen, waarvan de contrôle hem ten slotte ontsnapt.