Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 184]

De laatste ronde

Na middernacht

Ik heb vanavond enkele verzen herlezen van Adriaan Roland Holst. Hoe komt het dat ik iets als zout op de tong proef terwijl ik deze verzen herlees? Ik zie Adriaan Roland Holst terug zoals hij op het podium stond toen hij in Februari 1951 te Brussel voorlas uit eigen werk. Hij droeg een keurig, nieuwmodisch grijs pak, een los halsboordje en een blauwe das. Heel zijn verschijning wees op ingekeerdheid en onderdrukte angst. Toen hij in het helle voetlicht verscheen en even met de natte ogen knipperde, leek het wel of hij ontwaakte uit een droom. Het was duidelijk dat het hem folterde te moeten spreken. Zijn zware, bloedrode handen lagen op het spreektafeltje en vormden een scherp contrast met zijn grauw gelaat. De sterk-getekende groeven van neus en mond kregen diepe schaduwen, toen hij zich over zijn tekst boog. Hij raakte even het glas aan op het spreektafeltje, haalde zijn uurwerk te voorschijn, legde het voorzichtig neer en liet toen zijn hand langs zijn lippen glijden, alsof hij het contact met de werkelijkheid zocht. Maar hij vond dit contact niet meer, hij worstelde met een onzichtbare vijand, duizelde en hechtte zich vast aan kleine dingen. Hij improviseerde even, waarschijnlijk onvoorbereid, verloor de draad, greep naar zijn tekst, las enkele bladzijden proza en droeg dan op eenvoudige, maar indrukwekkende wijze zijn gedichten voor. Veertienmaal heeft hij daarbij gedronken, alsof hij telkens opnieuw de kracht zocht zichzelf prijs te geven.

Ik zie hem weer het glas opheffen en ik proef een folterende dorst op mijn lippen, terwijl ik zijn verzen herlees.

P.G. BUCKINX.

‘Tijd en mens 17’
Bedenkingen bij het lezen ervan

Jan Walravens zet de essay's in met een bijdrage over: ‘Van Ostayen en de Paradox van '53’. We weten nu reeds sinds geruime tijd dat Walravens in moeilijkheden zit. Alles wat hij hier schrijft stond reeds o.m. in het Octobernummer 1953 van de Vlaamse Gids, zodat het hem wel drukkend op de lever moet liggen. Uit naam van zijn Tijd en Mens-ers stelt hij de diagnose van zijn en onze tijd: een zware kankerbuil met als bacteriën de levensangst en het nihil. Meer dan een halve eeuw geleden reeds werden deze ziektesymptomen van de Westerse cultuur in de grote literaturen vastgesteld en tot hun betrekkelijk eenvoudige oorzaak teruggebracht: de stuurloosheid van de volstrekt autonoom geworden mens. De brandende vraag naar de zin van het aardse leven ging steeds dringender de literatuur beheersen. De literator nam de plaats in van de theoloog en hulde zich ten behoeve van duizenden in de priestertoga en de profetenmantel. Zo kwamen en gingen: Tolstoï, Dostojevsky, Julien Sorel, Romain Rolland, A. Gide, H. Roland Holst, Just Havelaar e.a. Het is lang niet onze bedoeling over deze gekende literatuurverschijnselen uit te weiden maar we stellen alleen vast: nadat in Vlaanderen de expressionistische generatie in de jaren '20 voor het eerst alarmkreten in die zin gingen slaken, is thans na de tweede wereldoorlog een zekere Jan Walravens met wilde gebaren op het podium getreden. Wat de humanitaire expressionisten wilden, was misschien dwaas en zekerlijk utopistisch, maar het was tenminste duidelijk. Wie een gedicht leest als ‘Laat mij mijn ziel...’ van Moens, beseft tenminste klaar hoe de jonge dichter de verhouding van zijn kunst tot het leven opvatte. Anders is het echter gesteld met Jan Walravens die op zijn podium voortdurend de gordijnen poogt weg te schuiven om het geëerd publiek dan toch een glimp te laten opvangen van het spel der Tijd en Mens-ers. Hij slaagt daar niet al te best in, want zie,

[p. 185]

het gaat eigenlijk om de opvoering van een paradox. Zo ingewikkeld is het anders niet, maar de domheid van het publiek is legendarisch. Luister: W. Moens en zijn bendegenoten waren snertende ganzen: zij hadden het wel over de verhouding van de dichter tot het leven en tot God en over dergelijke rommel, maar van de poëzie zelf begrepen ze geen snars. Zo komt het dat zij nooit een regel poëzie hebben geschreven. Ze hebben wel woorden en zinnetjes in rijtjes gezet, maar dat waren dan slechts conventionele hulpmiddelen om iets mede te delen. Welnu, iedereen weet toch dat de ware echte poëzie NIETS MEDEDEELT. Dus: na de tweede wereldoorlog was het hoog tijd geworden dat in Vlaanderen eens echte poëzie geschreven werd. (Nu zijn er natuurlijk wel mensen die beweren dat Paul Van Ostayen 25 jaar geleden daarvan reeds proeven geleverd had. En inderdaad, hij wist er wel iets van af in theorie, maar in de praktijk viel hij dan toch te slapjes en te oppervlakkig uit).

Iedereen volgt toch nog? Goed. Enkele jaren na de tweede oorlog begon Jan Walravens dan met de exhibitie van de echte poëzie waarvan de essentie is dat zij niets meedeelt, dat zij zonder controleerbare inhoud is. Hier stelt Walravens zijn publiek al dadelijk teleur. De mensen roepen: maar dat is niets nieuws, moeten wij daarvoor zoveel bezweringsformules hebben geslikt, de opvatting van een uiterst irrationele poëzie heeft haar eerste eeuwfeest reeds achter de rug! Vlaanderen komt al weer met vertraging achteraan gehinkt. Maar het is dan dat een geruststellend gebaar het antwoord van de regisseur onderstreept: natuurlijk, idioten van mensen, maar de romantische formule van die poésie pure waaraan ook Van Ostayen een paar keer heeft meegedaan (en Gezelle ook, pardon) is slechts aanvaardbaar voor wie het l'art pour l'art-beginsel huldigt. Maar (hier begint de regisseur zich op te winden), het spreekt toch vanzelf dat in deze godvergeten, sombere tijd, de dichter zo maar niet een leuk spelletje mag spelen. Hij moet zijn medemensen door zijn poëzie naar nieuwe levensmogelijkheid opheffen. Schuchter steekt iemand zijn vinger op in de zaal: welke levensmogelijkheid, mijnheer? Antwoord: het is niet aan ons om dit uit te maken. (verbaasde en onbegrijpende gezichten). Een tweede angstige vraag met een piepstemmetje: maar mijnheer, is dat dan niet hetzelfde als wat Wies Moens gedaan heeft? Antwoord: Lelijke ezel, wil je dat ik de bespijkerde schoentjes van L.P. Boon aantrek en je eruit stamp? De nieuwe echte poëzie mag niets mededelen maar zij moet door haar zuiverheid... hé ja, 't is waar ook, dames en heren, u hebt gelijk, het is een paradox, de paradox van 1953, ondoorgrondbaar voor het gewoon verstand, maar we gaan die paradox tot dogma verheffen! (algemene hilariteit. Twee op de laatste rij, grinnikend tegen elkaar: ‘en op de binnenkant van de omslag van Tijd en Mens staat geschreven dat ze tegen alle systemen zijn!’).

Tenslotte nog iets. Voor het gevoel van Walravens (voor de zoveelste keer) werd door Paul Van Ostayen voor het eerst in Vlaanderen over poëzie gesproken. Zijn dat zaken waar het gevoel een rol hoeft in te spelen? En wat dan gezegd van de literaire kronieken die Karel Van de Woestijne (grinnikt daar iemand?) bij voorbeeld bij het begin der eeuw reeds in ‘Vlaanderen’ verzorgde. En van de belangrijke debatten die in de eerste jaren na Wereldoorlog I gehouden werden o.m. tussen Moens, Mussche en Van de Voorde vooral in ‘Ter Waarheid’ en ‘De Stem’? Ging dat misschien allemaal over aardappelen poten? Met dergelijke feiten hoort het gevoel van Walravens niets te maken te hebben. Ofwel is hij onkundig ofwel verdraait hij opzettelijk de waarheid. In beide gevallen besluiten we echter: Walravens is een onbetrouwbaar criticus. Vandaar dat hij vaak wartaal kan schrijven.

Marcel Wauters schrijft over het ‘Eerste Boek van Schmoll’: ‘Ieder fatsoenlijk mens weet dat hij minstens eens in de week zijn voeten moet wassen’. En men voelt zich tweemaal ontgoocheld. Een eerste maal in de heer Wauters waarvan men dacht dat hij als behoorlijk Tijd en Mens-er (die dan nog ‘recht uit L.P. Boon komt’, naar de leuke formule van Walravens reeds lang alle fatsoenlijkheid overboord gegooid had. Een tweede maal in zichzelf omdat men tot nog toe Gezelle bewonderde die zijn laatste verzen schreef 30 jaar vóór het boek van Schmoll, en ook wel eens stiekem (want in het openbaar durft geen mens nog zo iets aan) een vers las

[p. 186]

van Van de Woestijne of Jan Van Nijlen.

‘Het maken van een plechtige studie laten wij aan anderen’, stelt M. Wauters ons dadelijk gerust. Vermoedelijk is dit het voorzichtigste wat hij doen kon, maar intussen bedenkt men dat men aan een ernstige studie die daarom nog niet plechtig hoeft te zijn. meer heeft dan aan het gewouwel des heren Wauters. Kordaat weigert men opeens zijn orakelwoorden te geloven, die alleen nog bij de intellectuele half-garen (d.i. de echte dichters) ingang kunnen vinden.

‘Zijn (= van P.v.O.) voorgaande poëzie was studiemateriaal’. Ook dit is een ongegronde bewering die volstrekt geen rekening houdt met de poëtische evolutie van Van Ostayen. Het zal natuurlijk wel waar zijn dat men uit alles wat men voorheen schreef enig nut trekt, maar tussen de verschillende gedaanten van de dichter Van Ostayen lag telkens een bewuste en gewilde breuk.

‘Zijn poëzie heeft zich ontdaan van het intellect, zij is een zich volledig overgeven aan het totaal aspect van het woord in zijn onderling verband (wat een zinslogica!) d.i. begrip, klank, beeld, intuïtie...’ Uitstekend, maar is deze formule niet evenzeer toepasselijk op zeer veel van de lyriek van dichters (pseudo-dichters, excuus) als Van de Woestijne, Kloos, W. Buning, Jan Engelman... enz.?

‘De dichter laat de wereld onveranderd, zo-maar, doelloos, subliem’ Oei, oei, hier geraakt Wauters in zijn lyrische vaart het stuur kwijt en botst hij tegen het schip Walravens aan. Was het immers deze sublieme onverschilligheid niet waartegen Walravens tekeer ging? Beweerde hij niet dat de ‘modernistische’ (hoe ouderwets is dit woord reeds) dichters precies dit tekort begrepen? Of zou er hier een drukfout in het spel zijn? Ja, ja, die zetters.

Na deze vier bladzijden waarbij men zich voortdurend afvraagt waarom zij eigenlijk geschreven werden, volgt gelukkig iets beters. L.P. Boon schrijft over het proza van Paul Van Ostayen, raak en treffend zoals dikwijls en met verstand van zaken zoals steeds. Dan volgt een lange reeks verzen van H. Claus waar weer echte poëzie in voorkomt, en kijk eens, als we enkele van die goeie dingen aan het lezen zijn, vergeten we dat we het Tijd en Mens-fenomeen uit het uitstalraam van Jan Walravens voor hebben. We zeggen: dat is treffend, maar vooral sinds het symbolisme en het expressionisme is deze versbouw gewoon. Natuurlijk zitten de regels niet in het legendarische keurslijf geregen, zij rijmen niet of het moest per ongeluk zijn, maar Jan Walravens, wat is dat al een oude historie! En plots zien we een bladzijde verder de poëzie van Claus ‘zuiverder’ worden, duisterder met af en toe het gemakkelijke lichtpunt van een sexuele grofheid. Neen, hier wordt de poëzie onecht, zij is niet meer doorleefd, ze is een louter automatisme geworden. Het was echter niet onze bedoeling om hier verder de verzen van Claus te ontleden. We wachten daarvoor trouwens misschien nog het best op de definitieve verklaringen van Jan Walravens. Als die dan maar klaar zullen zijn!

P. DE WISPELAERE.