Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 109]

De historische roman op zijn best
door Joos Florquin

Van Hemeldonck Emiel: Soet Antwerpen, Adieu...
- Uitg. Lannoo, Tielt, 1953. (Berk en Bremreeks nr XV) 373 blz.

Wanneer men enigszins met het werk van Emiel Van Hemeldonck vertrouwd is, komt een nieuw boek van hem op u toe als een stuk van een bekende en sympathieke wereld. In zijn romans zit een specifiek eigen sfeer, die ook in ‘Soet Antwerpen, Adieu’ al in de eerste zinnen komt aanwaaien. Het vermelden van de eerste plaatsnamen - 's Hertogenbos en Turnhout - verzetten de lezer dadelijk in het heilig jachtrevier van de schrijver en nu moge achteraf Antwerpen de hoofdplaats worden van de handeling en mag het zijn dat Londen en voornamelijk Lubeck er een voorname rol in spelen, de Kempische smaak van het proza, eigen aan de verhaalkunst en de stijltechniek van Van Hemeldonck zit u op de tong.

‘Soet Antwerpen, Adieu’ is een historische roman, die het Antwerpen van de eerste helft der zestiende eeuw in beeld brengt, de roerige periode toen Brugge als handelscentrum practisch uitgestorven was en de opgang van de Scheldestad als een van de nijverigste havensteden van Europa scheen te beginnen. Het is ook een tijd van onrust, van de opkomst van de nieuwe leer en van de beeldenstorm, en van de repressie die er mee samenging. De figuur, die in de wemeling der gebeurtenissen blijvend en vast op de voorgrond staat, is Vrouwe Van Rythoven; ze is de echtgenote van een Antwerps koopman, die in 't geniep een zeer los leven leidde en zoveel schulden heeft gemaakt dat hij door zelfmoord een einde aan zijn leven stelt. Vrouwe Van Rythoven, die tot dan toe, schijnbaar onkundig, rustig in de schaduw van haar man heeft geleefd, staat nu ineens voor de bijna onmogelijke onderneming het oude handelshuis, waarvan de reputatie lelijk in 't gedrang is gekomen, opnieuw vlot te brengen en haar vijf kinderen op te voeden. Ze werpt zich met verbeten en bittere moed op de eerste taak, waaraan ze al het overige zal ondergeschikt maken. Ze begint met de zwaarste schuldeisers te neutraliseren en brengt zelfs het offer het prachtig familiaal buitengoed, waaraan ze vooral gehecht is omdat het een romantisch stuk realiteit betekent uit haar eigen jonge meisjesleven, te verkopen aan de bankier Ducci, die als haar ergste belager optreedt.

Dan begint de traagzame en moeilijke opgang naar het succes, waarbij

[p. 110]

deze stugge vrouw met mannelijke hardheid niets ontziet. Ook haar kinderen worden ingespannen om het beoogde doel te bereiken: Peter, de oudste zoon, die verliefd is op een eenvoudig Turnhouts meisje, moet trouwen met Agnes Wedekind, de dochter van de machtigste koopman van Lübeck, omdat het huis Van Rythoven daarmee vaste voet krijgt in het Oosten; Maria, die zich tot de beeldsnijder Valentijn de Gheet voelt aangetrokken, wordt door haar moeder uitgehuwelijkt aan Carlo, de zoon van Ducci; de overmoedige Laureis wordt op alle zeeën losgelaten en trouwt uit berekening met een dochter van Ducci terwijl Vrouw Van Rythoven uiteindelijk zelf, steeds in het belang van de zaak, een huwelijk aangaat met haar ergste vijand. Dan haalt ze haar andere zoon Andries nog uit het klooster om de zaak Van Rythoven te vertegenwoordigen te Londen. Het huis komt er inderdaad bovenop en Vrouw Van Rythoven beheerst practisch heel de Antwerpse handel, maar de kinderen zijn buiten de genegenheid van hun moeder opgegroeid en ontsnappen aan haar greep: Maria, die weduwe geworden is, trouwt tegen de wil van de moeder in, met Valentijn; Andries gaat, na zijn opdracht te hebben uitgevoerd, terug naar zijn klooster en de jongste zoon Jan volgt voor zijn huwelijk de ingeving van zijn hart en treedt ook in de zaken zelfstandig op. Als ze op het toppunt van haar macht gaat komen, begint Vrouwe Van Rythoven de eenzaamheid, die steeds haar deel was, als een leegte en een pijn aan te voelen en juist op dat ogenblik wordt ze door de Inquisitie bedreigd omdat ze verdachte geschriften heeft laten vervoeren met haar schepen. Ze moet aan het ‘Soet Antwerpen’ adieu zeggen om in Amsterdam veiligheid te gaan zoeken. De beproevingen hebben haar week gemaakt en rijp om opnieuw naar de genegenheid van haar kinderen toe te groeien.

Heel het gebeuren in de roman wordt beheerst door de figuur van de sterke vrouw, die een hopeloze strijd tot een schitterend einde brengt en in die zin is ze een krachtige schepping van de schrijver. Waar hij haar echter als een in wezen tragische gestalte wil aandienen slaagt hij er minder in ons in haar te doen geloven: ze schuift door het boek als een soort ijsberg, louter berekening met af en toe de schaduw van een zwakheid in poëtische woorden uitgedrukt, maar waarvan de lezer al eens last heeft de zielsechtheid aan te voelen. Daartoe mist hij een gebaldheid en een onderstroom van krachtige levensheftigheid, die van deze vrouw een meer menselijk en ontroerend wezen zouden hebben gemaakt. Tegenover deze sterke moeder staan de eerder zwakke kinderen, waarvan de gevoelens min of meer verdoezeld blijven en zelfs Laureis, de sympathieke wildebras en avonturier, de enige, die in de moeilijke tijd ontsnapt aan de benauwende klem van zijn moeder en zich durft uit te leven, blijft in de schaduw. Beter in de verf zitten enkele van de vele nevenfiguren, die in het bewogen leven van de Vrouwe een rol spelen: Ducci, gewetenloos en wreed maar tuk op schoonheid, de humane Overstolz, zakenman en fijngevoelig mens en niet het minst de historische figuur van Anna Bijns, die zeer natuurlijk en handig in het verhaal werd ingeweven en het tijdsbeeld kleur bijzet.

[p. 111]

Er zit een wijde en weldadige ruimte in deze roman, die de lezer in vele landen brengt, over vele zeeën en wegen meevoert en geuren van alle soorten uitheemse producten laat ruiken. En toch is hij vooral geworden een boek waarin een ware en bijwijlen hoog-opklinkende liefde voor Antwerpen zich uit. Een hele brok Antwerpse geschiedenis wordt er, in voorname en lentelijke taal, opgeroepen en heel wat plaatsen, straten, gebouwen en niet in het minst de haven zelf worden met leven gevuld. Meer dan één uiteenzetting bewijst dat de schrijver zeer ernstige voorstudie gemaakt heeft van zijn werk. Veel van zijn opgedane kennis brengt hij in losse opstelletjes te pas om sfeer te scheppen en zelfs daar waar dit zwierig etaleren van geschiedkundige wetenswaardigheden louter informatief is en de handeling enigszins verlamt, leest men ze met genot omdat alles zo direct en levend is weergegeven. De schrijver verlustigt zich graag in detaillering vol beweging of verwijlt met kennelijk genot bij stemmingsbeelden waarover een waas van romantiek ligt. Zijn rustige en gezapige manier van vertellen wisselt af met woordenrijke en verzorgde gesprekken, waarin men soms de bestudeerde dialoog aanvoelt of de ietwat plechtige formulering van een eenvoudige gedachte opvalt. De zorg trouwens om steeds expliciet te zijn vermindert wel eens de suggestiviteit van zijn proza.

Met ‘Soet Antwerpen, Adieu’ heeft Van Hemeldonck de rei van zijn historische romans met een mooi werk verrijkt. Het is als steeds met mild gevoelen geschreven in een gesmijdig en vloeiend proza. De verscheidenheid der gebeurtenissen zowel als de evolutie van de goed gestoffeerde handeling beheerst de schrijver met een meer dan gewone ambachtelijke kunde. De vele kwaliteiten van deze zeer onderhoudende en interessante geschiedenis zou men in een buitenlands werk gewis roemen: zij maken van dit boek meer dan een gewone roman voor het volk. Het is de historische roman op zijn best, degelijk en toch niet zwaarwichtig. Elk lezer zal hem met bijzonder genot lezen.