Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 42]

Kronieken

Vlaams proza
Een jongere zoekt zijn weg
door Bert Ranke

Ivo Michiels: De Ogenbank. - N.V. Uitg. P. Vink. Antwerpen, 1953.

Ivo Michiels is een jongere die veeleer door ethische bekommernissen dan door de lust tot vertellen naar de literatuur gedreven werd. Zijn debuut, met de novelle Zo, ga dan..., getuigde minder van een bijzondere epische begaafdheid, dan van een pijnigende aandacht voor morele problemen die hij blijkbaar zelf nog niet de baas geworden was. Het beeld dat hij wilde ophangen van de ontreddering der na-oorlogsjaren, groeit niet uit het te anecdotisch begrensde geval, doch wordt er als een toemaat bij gegeven. De bedoeling reikte verder dan het creatief vermogen.

Zijn tweede boek, de repressie-roman Het Vonnis, was een pleidooi voor wederzijds begrip en verzoening. Het bracht de bevestiging dat Michiels essentiële dingen wilde zeggen, doch tevens dat zijn vormkracht vooralsnog niet was opgewassen tegen de taak die hij zich had gesteld. De toon klonk weliswaar minder pril, het verhaal bleek beter gestoffeerd, de greep over de stof was breder, de innerlijke beleving krachtiger. Toch mist het boek de overtuigingskracht die de exponent is der rijpe persoonlijkheid. De intrige is gebouwd op een onwaarschijnlijkheid en raakt verstrikt in een kluwen van onechte situaties, die bij het einde door een Deus ex machina dienen opgeklaard. De overspannen literaire vorm ontzenuwt de ideële draagkracht van het verhaal. Alle emoties worden door het dramatisch temperament van de auteur, als door een ventilator aangeblazen tot paroxismen, zodat elk zijner personages in een toestand van bestendige psychische exaltatie schijnt te verkeren.

Leek de aanhef van zijn volgende roman, De Kruistocht der Jongelingen, van veel literaire zwachtels ontdaan, na enkele sobere bladzijden ging ook in dit boek de emotioneel te zwaar geladen toon overheersen. Elk gevoel, iedere handeling of gedachte, leidde de schrijver doorheen de echo-kamer van zijn dramatische sensibiliteit, alvorens ze te verklanken. Gevolg: een gedenatureerde toon door het overdadig gebruik van weliswaar juist gekozen doch te nadrukkelijke beelden en adjectieven die zijn proza bezwaren. Dit streven

[p. 43]

om door een beklemtoonde woordkeuze de laatste mogelijkheid van sensitieve expressiviteit te achterhalen, veroorzaakt een teveel aan pathetisch effect, waardoor de levenswaarachtigheid wordt ontkracht. Wel voelt men dat de auteur hier een stof behandelt die hij kent uit innerlijke beleving, doch zijn bezorgde aandacht wordt nog te opvallend in beslag genomen door het zoeken naar een adequate vorm, opdat men dit verhaal een gave roman zou kunnen noemen. Met al het begrip dat men het gedesoriënteerde levensgevoel van een radeloze jeugd, die haar geloof in een ontluisterde wereld verloren heeft, verschuldigd is, dient nochtans gezegd dat op het artistieke plan, het accent van innerlijke noodzaak al te zeer de steun ontbeert van levensrijpheid en literair kunnen.

Dit bezwaar geldt nog, hoewel in mindere mate, voor zijn jongste boek, De Ogenbank. Vooral in zijn eerste helft herinnert het nog te zeer aan het moeizaam worstelen met een te uitbundig zich opdringende vorm, dat zijn vroeger werk kenmerkt. Ook zijn kijk op de natuurlijke menselijke relaties is niet rijp en onthecht genoeg, om het verhaal voor literaire opgeschroefdheid te vrijwaren. Na een honderdtal bladzijden evenwel, schijnt de persoonlijkheid zich vrij onverwacht te ontbolsteren en vindt de schrijver een eigen toon. In de drie ingelaste allegorische verhalen wordt het creatieve tekort zelfs geheel overwonnen en versmelten bedoeling en verwezenlijking tot een gave artistieke eenheid, wat ons doet vermoeden dat Michiels alleen in het eenvoudig narratieve, genezing kan vinden voor de krampachtigheid die zijn belevings-proza teistert.

De Ogenbank is een specifieke na-oorlogsroman. Het probleem van de collectieve morele schuld, dat weliswaar van alle tijden is, doch dat in perioden van extreme verdwazing acute vormen aanneemt, wordt hier geënt op een thema dat zeer representatief is voor de tragiek van deze tijd, en dat Ivo Michiels sinds Het Vonnis schijnt bezig te houden: het thema van de man die tot het leven terugkeert en zijn weg niet meer vindt in een vervreemde wereld. Mag het de schrijver voorlopig aan de nodige rijpheid en techniek ontbroken hebben om alle situaties aanvaardbaar te maken, de vondst die de feitelijke inhoud tot basis dient, lijkt me origineel en merkwaardig:

Andreas, de hoofdpersoon, is blind geworden ten gevolge van een bombardement. Hij die als beroepsfotograaf de wijk naar zijn donkere kamer placht te nemen, telkenmale het leven hem de baas werd (en dit gebeurde dikwijls, want Andreas is van nature een vluchter), heeft na drie hulpeloze jaren van volslagen duisternis, met ongeduld het ogenblik verbeid waarop een keratoplastie-operatie hem het gezicht zal terugschenken, en hem daardoor zal verlossen uit een vernederend bestaan van minderwaardigheid. Wanneer hij, dank zij het overgeplante netvlies, inderdaad weer kan zien, moet hij spoedig ervaren dat het vurig begeerde nieuwe leven hem weinig anders te bieden heeft dan pijn en ontgoocheling, die zijn hooggespannen verwachtingen weldra in angst en walg doen verkeren. Meer dan ooit wordt het een panische vlucht voor de ongenadige absurditeit van een leven, waarin de leu-

[p. 44]

gen onmogelijk van de waarheid te onderscheiden is, en waarin de mens-meteen-geweten onvermijdelijk wordt geplaatst tegenover de vraag, in hoeverre hijzelf schuld draagt aan de algemene verwarring en ellende, ‘vermits men nimmer op de ene plaats het goede kan doen zonder elders onrecht of ellende te brengen’, en ‘men niet de een kan redden zonder tegelijk ergens een ander te vermoorden’. Wanneer Andreas bovendien verneemt, dat hem het oog van een terechtgestelde werd overgeplant, groeit het kwellende schuldgevoel tot een obsessie. Hij vindt geen rust vooraleer hij uit de nagelaten geschriften van de ter dood veroordeelde heeft geleerd, dat ook deze een slachtoffer is geweest, een bondgenoot die door de angst voor het onmenselijke in de mens werd gekweld, en die voor het executie-peloten gestorven is zonder zijn schuld te kennen, doch nadat in hem het inzicht was gerijpt, dat zijn dood een diepere zin had voor God. Want ‘u bent misschien niet schuldig aan de feiten waarvoor men u veroordeeld heeft en waarvoor u sterven gaat’, had de priester gezegd. ‘Maar altijd is er ergens een schuld. Sterf dan voor de schuld die u niet kent of niet beseft, maar die er is. En God is barmhartigheid.’

Met deze uitspraak, dat de schijnbare zinloosheid van het leven, d.i. van het lijden in deze wereld, alleen kan overwonnen worden door ieders persoonlijke erkenning van het eigen aandeel in een universele schuld tegenover God, toont Michiels zich aanhanger van een christelijk humanisme, of om het in het jargon van deze tijd uit te drukken, van een christelijk-humanitair existentialisme. Het is alleen jammer, dat men in het verloop van het verhaal niet klaarder de premissen ontwikkeld vindt, die deze conclusie wettigen. Ik wil niet beweren, dat het de schrijver met zijn boodschap geen ernst zou zijn, integendeel, doch bij nader toezien lijkt ze me niet helemaal artistiek verantwoord.

Beschouw ik De Ogenbank als literaire prestatie, dan komt het me voor dat deze roman, ondanks voortreffelijk geslaagde fragmenten en in weerwil van zijn boeiende en beslist niet alledaagse problematiek, als geheel episch-zwak is doordat Michiels bepaalde bittere levenservaringen niet voldoende was ontgroeid, om zich bij de projectie er van, te kunnen beperken tot een directe, suggestieve uitbeelding, zonder de persoonlijk reflectieve resonansen die zijn proza een pathetisch en geforceerd karakter geven. Dat hij er nochtans toe in staat is, om met vaste hand een idee uit het verband der woorden los te wikkelen, bewijst hij reeds op bladzijde 34, waar het Verhaal van Zuster Patricia begint. Er zijn nog twee zulke verhalen in het boek: het Verhaal van Joaco en het Verhaal van de Dode, waarin telkens een der bijfiguren aan het woord komt om een geschiedenis te vertellen die wel van wezenlijk belang is voor de geestelijke curve van de roman, doch die met het reële leven van de personages der eigenlijke fabel niets te maken heeft. Deze verhalen, die geenszins het verloop der handeling stremmen, - wat op zichzelf reeds een niet geringe verdienste is, gezien ook de originaliteit van het procédé -, zijn modellen van wijsgerige vertelkunst, waarin de auteur zulk een sereniteit van woord en toon bereikt, en die getuigen van zulk een superieure

[p. 45]

onthechting in de conceptie, dat ze me stijven in de overtuiging dat De Ogenbank ook in de eerste helft een sterker boek, en in zijn geheel een gaver kunstwerk zou geworden zijn, had de schrijver al de componenten van zijn onderwerp, ook de meer intieme en dus meest pijnlijke, ver genoeg van zich kunnen afzetten. Thans is het pas na bladzijde 103, wanneer het persoonlijk-emotionele conflict schijnt afgereageerd, dat de geest als het ware bevrijd zijn vlucht neemt, en de lezer geboeid meevoert in een bezetenheid door de idee, die zonder aarzeling of stilistische gezochtheid haar eigen uitdrukkingsvorm schept. Van hier af, is De Ogenbank volop een ideeën-roman, rijk aan diepe gedachten en treffend geformuleerde aforismen. Terwijl in de vroegere romans de geestelijke lijn niet voldoende los kwam uit het conglomeraat van feiten en persoonlijke ervaringen, is de problematiek hier vrijwel van alle bijkomstigheden en toevalligheden ontdaan. Aldus bevrijd van het neerhalend gewicht der anecdote, verwerft ze een symbolische geldigheid, die haar opheft naar het plan der synthese. Ethisch gezien, ben ik dan ook geneigd deze roman tot de belangrijkste boeken te rekenen die na de oorlog in Vlaanderen verschenen zijn. Zonder op het literaire plan een definitief bereiken te zijn, betekent hij voor de auteur een aanzienlijke vooruitgang op zijn vroeger werk, waardoor hij plaats neemt onder de meest markante vertegenwoordigers van de jongere generatie in Vlaanderen.