Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 99

[p. 35]

Frans van Reyt
De vier ruiters
(Fragment)

Gerrit en Pierre: twee levensvreemden, die een alibi gevonden hebben, de eerste in tekenen en schilderen, de tweede in een hooghartig scepticisme. Hun vriendschap steunt hoofdzakelijk op een gemeenschappelijke voorkeur voor klassieke muziek: de grote meesters van de Barok en de Rococo. Beethoven ligt hen reeds minder omwille van zijn ‘compliciteit met de wereld van natuur en gevoel’.

Tussen hen staat het meisje Eva. Geschonden in haar lichaam - ze weet dat ze onvruchtbaar is -, wil ze toch het volledige leven. Ze koos van de twee vrienden Gerrit: de minst gewapende tegen het leven. Na de dood van zijn ouders moest deze zijn studies afbreken, en een betrekking aanvaarden in een verzekeringsmaatschappij. Enkele dagen verlof brengen hem een korte verademing. Hij zal ze aan zee doorbrengen. Maar voor hij vertrekt, komt Pierre - die steeds tot elk experiment bereid is - met zijn laatste ontdekking aandragen: de jazzmuziek.

Pierre installeert de draagbare gramofoon, en pakt de platen uit.

- Ziehier de verrassing die ik u beloofde, zegt hij.

Eva zit er stil en een beetje onwennig bij.

- Ik zal u in enkele woorden de voorgeschiedenis van het geval schetsen. Sigaret, Eva?

- Nee, dank u.

Zo rap is Eva niet geestdriftig. Ze kijkt zelfs wantrouwig. Maar Pierre merkt dat niet.

- Ik moest vorige week in de Nieuwstraat zijn, en was toen even bij Van Walle binnen gelopen om te informeren of ze de platen van Vivaldi reeds hadden. Er is daar een prima verkoopster, een rap dingske met een olifantengeheugen. Ge fluit enkele noten voor, en ze zegt u de naam van het stuk, en die van de komponist. In de meeste gevallen - want daar zit een kapitaal aan platen - brengt ze u ook de opname. En, nota bene, dat snotjong begrijpt niets van muziek.

- Dat is altijd zo, zegt Gerrit, mensen die alles kennen, kennen niets.

[p. 36]

- Ja, juist. Maar ik hoor u komen! Wij kennen te weinig, één periode, en dan nog van de Europese muziek. Nu, de plaat was er niet. Ik keek nog wat in catalogen, en zo. Toen werd voor een van die wichten, die een mansbroek dragen in blauw katoen en sandalen met kleurige linten, een plaat opgelegd: jazz. Mijn burgerlijk-Europees gemoed kwam in opstand, en ik ging buiten. Een manifestatie die onopgemerkt bleef, maar een zwakheid in elk geval. Aan de deur werd ik terug geroepen.

- Door dat wicht? vraagt Gerrit.

- Door een trompet.

Gerrit weet niet of hij heel ernstig zal worden, of moet lachen.

- Een neger die trompet speelt, preciseert Pierre. Het greep me in de nek. Ik ben terug binnengegaan, en heb geluisterd tot de plaat afgedraaid was. Ik heb ze dan betaald en meegenomen.

Gerrit zit stil te kijken.

- Ik ben nog andere platen in dat genre gaan halen. Ik heb me gedocumenteerd, en sinds een paar dagen bezit ik een aantal kapitale dingen uit de klassieke tijd van de jazz. Antiquarisch: het rappe dingske heeft ze voor mij opgespoord. Zal ik een eerste plaat opleggen?

Gerrit komt recht.

- Dat is niet ernstig, Pierre. Ik kan dat niet aannemen. Waar brengt ons zo iets?

- Dat weet ik ook niet, zegt Pierre. Ik vind het, zoals gij, een zeer pijnlijk geval. Maar het is een principe van mij, een kwestie die moeilijk wordt, niet weg te praten, maar er integendeel recht op af te gaan. Willen we luisteren? Daarna kunnen we trachten het feit te situeren in onze wereld, of, zo nodig, die wereld te herbouwen.

Een versleten plaat. En met een flinke kras, want regelmatig is er een droog getik. Uit het wiegend geruis maakt zich de stem los van een gestopte trompet. De achtergrond leeft bescheiden in een rustig slagwerk, soms even gekleurd door willekeurige neergeworpen piano-accoorden. Eigenlijk maakt het wel indruk. Men zou zich willen afwenden, maar men blijft luisteren. De man met de trompet - men stelt zich voor dat hij er kronkelend bij staat - blijkt met de sourdine zeer merkwaardige wanklanken uit zijn instrument te kunnen halen. Soms lijkt het op het knorrend gebrul van dieren.

- Jungle-effecten, licht Pierre toe.

Ja, zo iets; dat kan zijn. Schel wit, en ruw aanvoelend bruin. Maar is dat nog muziek? De trompet vult nu, zacht maar aandringend, de hele ruimte. Een lichamelijke aanwezigheid. De mens die spreekt van uit zijn ingewanden, zalig gestrekt en ontspannen in het verhaal van zijn onbegrepen lot. Maar een stem die geen schaamte kent. Dan is er plots, volledig, de stilte. Nog even, daarna, het deinend gesuis van de gramofoon, tot de plaat met een klik stil staat.

- Ze heeft een beetje geleden, geeft Pierre toe. Het is een zeldzaam geworden opname, en we moeten er blij mee zijn, zoals ze is. We nemen het de

[p. 37]

Griekse beeldhouwers toch ook niet kwalijk wanneer hun werken beschadigd tot ons komen.

- Als vergelijking!... Het is me een mysterie hoe ge zo iets aanvaardt.

- De Grieken hadden óók hun Mysteriën. Luister liever. Ik kan de titel niet meer lezen, - ze zitten nu in het halve duister -, maar dat geeft niets. Ik heb vanzelfsprekend voor u beiden enkel het beste meegebracht. Al de platen die ik hier heb zijn klassiek.

- O ja. Liefst klassiek. Waarom ook niet.

- Klassiek, voor jazz, wil zeggen: New Orleans stijl.

- Mij goed. Ga uw gang.

- Zo. Het gebeurt dan weer...

In dreigend genuanceerde vlagen komt een slagregen neer van trommelslagen, rhythmisch remmend en verend. Met korte kanonschoten rukt de grosse caisse vooruit. Tussen die regelmatig verspringende steunpunten ligt, duizendvoudig ontleed, teder en slechts even aangewezen, de mogelijkheid van alle gebaren. Na een tijdje heeft de bas zich losgemaakt van het schokken der grosse caisse. Hij voert nu onverstoorbaar zijn monoloog. Hij zegt niet veel, en altijd hetzelfde, maar soms lijkt het of hij de trommelstokken heeft overtuigd. Een kleine toenadering en op een dubbel plan wordt het mogelijk te leven. Maar dan valt de piano in, koppig bekommerd om haar eigen korte melodie. Naargelang de accoorden voller worden en dringender, gaat de bas zich beperken tot korte replieken. Eindelijk laat ook de drummer zich bekoren door de sprong van vier noten, trap voor trap omhoog, en dan, met nadruk, plots heel laag. Het grote geluk der samenspraak is begonnen. Beweging in al zijn leden wentelt de jonge god overeind. Het ruisen der cimbalen is als de wind door zijn haar.

- We zijn vergeten dat dit allemaal in ons gebeurt, zegt Pierre. We weten nog nauwelijks dat we ademhalen. We voelen de mogelijkheden van ons lichaam niet meer. Weet ge hoeveel gewrichten er zijn van de nagel van uw vinger tot de pols? En heel dat mechanisme draait op de arm, die merkwaardiger wijze, nog kan overbuigen in het midden. Hoe los zit dat in de schouder. En de romp zelf, lenig in de lenden, kan duizenden standen innemen. Met de armen is hij een wereld, op de niet te bevroeden mogelijkheid van de benen...

Gerrit wordt zich bewust dat Eva er is. Hij vermijdt het in haar richting te kijken.

- We zijn arm geworden, besluit Pierre.

De piano en een trompet slaan nu striemend tegen elkaar in, buiten zichzelf van een waanzinnige vreugde. Als verblindende vonken ontspringen ze aan het ontketend geweld van het slagwerk.

- Kultuur is beperking, zegt Gerrit. Hij spreekt traag en luid om zich verstaanbaar te maken.

- Ja, roept Pierre terug, spijtig dat we gecultiveerd zijn.

Nu Eva voorover buigt naar het tafeltje waarop de sigaretten liggen van

[p. 38]

Pierre, komt ze even uit de schaduw van de zetel. Gerrit kan haar trekken niet onderscheiden, maar hij merkt dat haar handen beven, terwijl ze in het pakje peutert.

Hij berekent zijn worp:

- Bach hebben we vergeleken bij een vrouw die schoon is, en ongenaakbaar, niet waar?

- Juist, dat hebben we. Ik vergeet het ene niet om het andere.

- De romantische violisten, en de opera's-gemaakt-voor-de-tenoren, dat zijn de vrouwen die de aandacht op zich willen vestigen, en u strelen met de ogen in afwachting dat hun handen actief worden. Goed. Zouden we deze... muziek niet kortweg ‘een hoer’ noemen?

Pierre zet de plaat af.

- Laat me even nadenken, zegt hij. Hij neemt een sigaret, en gaat op de divan liggen.

- Herinnert ge u die uitvoering van Le Sacre du Printemps, gaat Gerrit verder. Na Wagner reeds, werd het te veel. We zijn weg moeten gaan, en gij waart er erger aan toe dan ik.

- Juist. Ge zijt een gecultiveerde, niet waar?

- Hier zit ik. Ik kan niet anders.

- Maar ge hebt toch wel eens gestààn, laten we zeggen bijvoorbeeld: tegenover een vrouw, als een vollédig mens...

Eva trekt met korte, onregelmatige trekken aan haar sigaret. Telkens is er een rose gloed, die haar neus en kin duidelijk aflijnt, en glinstert in haar haren.

- Prettige vragen kunt ge stellen, poogt Gerrit te glimlachen.

Het verwondert hem dat hij het zo rustig zegt, want hij denkt aan Jeanne. Voor haar hééft hij gestaan, in nood en zaligheid, volledig afhankelijk. Eigenlijk: in hoever is Eva ‘gecultiveerd’? Ze geeft natuur, maar op een gecultiveerde manier. In de dorpswinkeltjes staat de boter brutaal in grote klonten op de toonbank, met het houten mes er naast. In de stad verkoopt men ze mechanisch en hygiënisch verpakt: ‘Dit produkt werd niet met de handen aangeraakt’. Ze kost iets duurder, en men krijgt strikt de hoeveelheid die men betaalt. Wordt ze van de klont afgesneden, dan krijgt men een toemaatje. Het gaat er jovialer toe in die winkeltjes. Maar boter is boter.

- Net of een gecultiveerd mens niet van een vrouw kan houden, zegt Gerrit dan.

Het klinkt hem niet zeer overtuigend, maar Pierre blijkt er genoegen mee te nemen.

- Laten we dan een ander voorbeeld kiezen. Ge kunt niet dulden dat men u toeschreeuwt, of bij de arm grijpt. Goed. Maar stel u nu een mens voor die verdrinkt, die weet dat hij zal verdrinken, en die zich aan u vastklampt en roept. Zoudt ge dan zeggen: dat is onkies van die man, een kleverige vent? Deze muziek is ontstaan uit de hoogste nood, of de hoogste zaligheid, dat komt op hetzelfde neer. Denk dan niet aan een divertimento van Händel.

[p. 39]

- Onzin. Ge hoort soms hoe ze met de handen meeklappen op maat, of Yes! Yes! roepen, als een van hun kornuiten een krachttoer presteerde. Ze vinden het alleen maar prettig. Daar is geen hoogste nood mee gemoeid.

Pierre ligt zwijgend uitgestrekt op de divan. Het is of hij slaapt. Als hij na een tijdje spreekt, is zijn stem zachter. Gerrit weet dat hij glimlacht.

- Wat is nood? Wat is onze ‘hoogste nood’? Een mens kan ernstig kijken bij futiliteiten, en met een nonchalant gebaar stellen we de meest catastrophale daden. Toen God de wereld schiep, heeft hij zeker niet tragisch gekeken. Wellicht heeft Hij, toen Hij op het idee kwam ook een vrouw te maken, enigszins verbaasd gestaan over zichzelf, en gezegd, in Zijn baard: ‘Ik ben er toch wel ene’. Het leven splitsen, het in zichzelf verdelen tussen twee beminnende maar vijandige krachtbronnen. En dan heeft Hij daar maar het huidige systeem van voortplanting aan vastgeknoopt. Geniaal, en eenvoudig.

Wat gaat er nu om in Eva?, zit Gerrit te dubben. Van Pierre verwondert het hem niet. Die wéét dat Eva geen kinderen kan krijgen. Maar Pierre mist nu eenmaal het vermogen de weerklank te berekenen van zijn woorden in anderen. Gebrek aan soepelheid. De aanwezigheid van een mens roept in hem geen mogelijkheden op van instelling. Hij voelt niet of een atmosfeer een bepaald onderwerp verdraagt, dat een woord er sterker kan in glanzen, of giftig worden. Pierre is een eenzame. Wanneer hij spreekt is mededelen hem een nevenverschijnsel. En hij kan het zwijgen der anderen niet interpreteren. Wat men niet duidelijk zegt, weet hij niet. Misschien is dat aanvankelijk een bewuste houding geweest: niet wíllen weten, wat niet duidelijk onder woorden kan gebracht worden.

Ze zitten nu zwijgend te roken. Wat heb ik met hem te maken, denkt Gerrit. Ook Eva heeft een nieuwe sigaret opgestoken. Ze rookt rustig, en met aandacht.

- Willen we nog een paar platen beluisteren? vraagt Pierre. Of liever niet? Hindert het u, Eva?

- Nee. Volstrekt niet. Maar als het te lang duurt zal ik er koppijn van krijgen.

Eva lacht, onbevangen en gaaf als een kleine jongen. Prettig, hoe rustig dat ‘nee’ klonk, denkt Gerrit. Geen kinderen hebben, daar is ze lang overheen. En de muziek... Een soort immuniteit is dat. Wat haar schaden zou, begrijpt ze niet. Of juister: ze heeft al dat onberekenbare in zich. Het heeft niet het prestige van wat vreemd is, voor haar. Het principe der koepokinenting. Toen daarstraks haar handen beefden, voelde ze misschien enkel dat ík onder de indruk kwam van dat kabaal. Een vrouw heeft een afzonderlijk zintuig daarvoor. Ze kan benaderen wat haar vreemd is, door de weerslag te berekenen die het heeft op anderen, rond haar.

- Nog één plaat dan, en we scheiden er mee uit voor vandaag, zegt Pierre.

Het begint nu rustig, bijna vroom. Men went er aan, stelt Gerrit vast. Piano en slagwerk. Als de trompet het woord neemt, wordt dat achtergrond.

[p. 40]

Een lamento dat geen einde zal nemen. En allemaal met te veel nadruk uitgelegd. Van een blanke zegt men: hij wordt bleek, nog bleker dan hij reeds is, of: hij kleurt. Zo weet men reeds iets. Een neger kan niet op zo'n eenvoudige manier zijn ontroering tonen. Vervelend. Hij maakt grote gebaren. Men wil zeggen: man, ga nu weg. Laat me gerust. Ik verlang niet het te weten. En ik kan u niet helpen. Dat is zonder remedie. Het is nù al zo moeilijk het te vergeten. Wilt ge dat ik óók als een gek over de straat loop, en de mensen rond mij verzamel? Ik ben geen profeet. Ik heb geen boodschap. Johannes hád geen boodschap. Hij had angst. Ik ook. Maar het helpt niet het te zeggen... Of was dat tóch beter? Ik heb vaak het gevoel, dat ik zou moeten recht staan, en onmenselijk schreeuwen: dat het niet te dragen is, het leven zoals het ons gemaakt werd. En dat iets zou moeten gebeuren, iets groots en absoluut doeltreffend. Dat we desnoods iets moeten uitvinden...

Nn is de man hees geworden. De trompet hijgt en kreunt. Dat gaat zo. En hij wil het in de verkeerde richting zoeken. Hij begint te stamelen. Geef me eender wat, dat ik dít vergeet. De drummer is nog enkel met de cimbalen bezig: voorzichtig strelend, aandachtig verzorgend. Eva zit stil en onbereikbaar. Merkt ze dat ze nu wordt opgeroepen, zij en haar zusters? De bas heeft zeer donkere rhythmen gevonden. Hij zit daar zo te dubben. Hij lijkt een wijs man, en bescheiden. Maar hij spreekt te snel. Hij zegt stil zijn vele veronderstellingen, om de grote zekerheid voor te bereiden, die nu losbreekt in de trompet. Als het stampen van een locomotief rukt de drummer vooruit...

- Het enerveert me, zegt Gerrit.

Hij is recht gestaan, en zet de plaat af.

- Goed. Pierre komt ook recht. Maar men kan dat niet zo maar op zij schuiven, niet waar? Men moet daar toch rekening mee houden. Hij steekt een sigaret op. Wilt ge licht maken, Eva? Dan pak ik de boel terug in. Zeg eens wat, Gerrit.

Eva knipt het licht aan. Nu ze Gerrit beziet dringt het volledig tot haar door dat iets zeer ernstigs gebeurd is. Gerrit helpt, om iets te doen, de platen in het valies bergen. Hij knoopt zijn jas dicht. De avond is fris geworden. Hij weet dat hij zonder verdediging is voor de heldere ogen van Eva. Hij vindt niet onmiddellijk zijn pijp, en neemt een sigaret van Pierre.

- Wel, wat denkt ge er van?

- Later, zegt Gerrit, later. Ik moet dat eerst verteren.

Hij voelt zich alsof hij schuin hing, als een dode in zee. Doof en blind in geluidloze schemer, van water. Maar volledig vat hij de reactie van Eva. Hij merkt het beheerste gebaar van haar hand: rustige moed, eenvoudige goede wil. Ik zal doen wat ik kan. Als ge één stap zet, sta ik naast u. Ik weet niet of ik u helpen kan, maar altijd, in alle omstandigheden, moogt ge rekenen op mij.

- Hier is het adres in Cadzand, zegt Pierre. Hotel Neptunus. Stel u geen luxueus gebouw voor! Maar een prachtig strand. Ik weet niet of ik u nog zie voor ge vertrekt: een prettig verlof dan!

[p. 41]

Als Pierre weg is, wordt het zeer stil in de kamer. Eva weet dat ze nu iets zou moeten zeggen. Op ongedwongen toon, over onbelangrijke dingen. Maar ze is als verlamd. Voortdurend wordt de stilte groter, ze breidt zich uit. Het is of ze er nooit uit zullen geraken. Eva denkt niet. Ze staart enkel op die noodzakelijkheid: iets te zeggen, eender wat, maar dat natuurlijk klinkt.

- Willen we even buiten lopen?, zegt Gerrit. Frisse lucht. Ik heb het nodig.