Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 629]

Wijsbegeerte in Vlaanderen en Nederland
door Dr J.H. Walgrave

Dat het XI^e internationaal wijsgerig congres dit jaar te Brussel werd gehouden (20-26 Oogst), is natuurlijk het meest spectaculaire feit dat het wijsgerig leven ten onzent heeft gekenmerkt. Of dergelijke massale congressen de moeite en de opofferingen, die ze vereisen, waard zijn, wordt door velen betwijfeld. De oude Griekse wijsgeren meenden reeds dat de ‘veelweterij’ de vijand is van de wijsheid en dus van de echte wijsbegeerte. Wat zouden ze opgekeken hebben, moesten ze zo maar ineens het verslag van een wijsgeren-congres bestaande uit 14 boekdelen hebben aangekregen! Maar die congressen hebben ook voor iemand, die maar even de voordrachten doorkijkt, het grote nut dat hij daarin als in een spiegel aanschouwen kan naar welke problemen de aandacht en de belangstelling van de hedendaagse wijsgeren gaat. Vlaanderen en Nederland lieten zich op dat congres verre van onbetuigd. Onder de sprekers waren 14 Nederlanders en een viertal Vlamingen, en de verscheidenheid van hun bijdragen wijst op de veelzijdigheid van de wijsgerige interesse in onze landen: drie voordrachten handelden over de wijsbegeerte van de natuurwetenschap, drie andere behandelden een historisch-wijsgerig probleem; de wijsbegeerte van de geschiedenis kreeg twee beurten, alsook de phaenomenologische methode; verder werd gesproken over logica, metaphysica, taalphilosophie, psychologie, anthropologie en levensphilosophie. Bijna aan elke tak van het wijsgerig denken nam een van de onzen actief deel.

Veel bescheidener, maar voor ons wellicht belangrijker, waren de Paascongressen. Op een zeer geslaagde bijeenkomst van het Wijsgerig Gezelschap te Leuven (13-14 April) werd een onderzoek ingesteld naar de organisatie van het wijsgerig onderwijs, het tijdschriftenwezen, en de invloed van de wijsbegeerte op het leven in Engeland (M. Van Loosdrecht), Frankrijk (B. Delfgaauw) en Duitsland (P. Asveld). Op grond daarvan wilde men tot vergelijking met onze eigen toestanden en tot voorzichtige zelfcritiek komen.

De vergelijking viel niet zo slecht uit. Toch werden enkele belangrijke wensen uitgedrukt in verband met de mogelijkheid om aan het wijsgerig denken een bredere uitstraling en invloed te bezorgen. Waarom zou in de hoogste klassen van de humaniora niet een zekere inleiding tot het wijsgerig

[p. 630]

denken worden gegeven zoals in Frankrijk? Op die wijze zou de philosophie een bredere invloed uitoefenen en ook een ruimere belangstelling bij onze intellectuelen verkrijgen. Waarom ook zou een wijsgerig instituut in een grote, alomvattende universiteit niet een meer bijzondere belangstelling wijden aan de wijsgerige grondproblemen, die de wetenschappen van de andere faculteiten beheersen: rechtsphilosophie, taalphilosophie, kunstphilosophie, cultuurphilosophie, aesthetiek? Op die wijze zou van uit de wijsbegeerte een begin worden gemaakt met de zo noodzakelijke poging om de isolering van de wijd vertakte wetenschappelijke bedrijvigheid te doorbreken; de andere wetenschappen zouden gedwongen en geholpen worden om zich te bezinnen op die grondvragen, waaraan ze, bewust of onbewust, toch altijd een zekere oplossing geven, die hun ontwikkeling richt. Die eenmakende invloed van de wijsbegeerte wanneer zij de grondvragen van elk denken bestudeert behoorde toch tot het ideaal dat Newman en andere grote paedagogische schrijvers over de universiteit voorzweefde! Waarom ten slotte zou de wijsgerige faculteit van een katholieke universiteit zich niet dieper inlaten met het religieuze probleem en met de verhouding tussen ons wijsgerig denken en de christelijke ervaring, daar toch elk wijsgerig denken zich steeds beweegt binnen een totale ervaring, die bij een katholiek wijsgeer de christelijke is? Op die wijze zou de wijsbegeerte, zonder haar autonomie of haar methodische zuiverheid in te boeten, haar volle afmetingen in de ruimste levensernst verwezenlijken. Al die vragen werden zeer onbevangen gesteld. Dat een dergelijke zelfcritiek op zo'n wijze gebeuren kon, wijst op een prachtige en open geest.

Ook de wijsgerige sectie van het XX^e Vlaams Filologencongres belegde een zeer geslaagde bespreking, die de lezers van dit tijdschrift wellicht bijzonder interesseren zal. Het ging er nl. over de verhouding tussen wijsbegeerte en literatuur. Dit probleem werd immers in de laatste jaren, vooral door de phaenomenologie en door de existentialistische richtingen, zeer sterk aan de aandacht van de wijsgeren opgedrongen. Waarom voor deze denkrichting de literatuur zo overwegend belangrijk moest worden, hadden wij vroeger reeds uiteengezet in het speciaal nummer, door Kultuurleven in 1951 aan Philosophie en literatuur in het existentialisme gewijd. Dit probleem nu werd door L. Van Haecht op een algemeen beschouwingsvlak hernomen: de wezenlijke verhouding tussen literatuur en wijsbegeerte. Zeer logisch tekende hij die verhouding op de achtergrond van de nog algemenere verhouding tussen kunst en wijsbegeerte. Die machtig-mooie synthese behoort tot het beste wat over dit probleem geschreven werd. Zoals elke kunst beoogt de poëzie oorspronkelijk een onthulling van waarheid, zoals deze zich aan ons voordoet in de onmiddellijk geleefde ervaring, binnen ons menselijk levensproject. Dit doet zij echter in en door haar eigen medium: de taal. Literatuur is een ‘tot waarde brengen’ van de taal als onthulling van waarheid. Dit oorspronkelijk taalgebruik staat tegenover het vlakke, pragmatische taalgebruik van het alledaagse verkeer. Hierdoor komt het

[p. 631]

dichtwerk met de wijsbegeerte, in 't bijzonder met de metaphysica, overeen: zelfde waarheidsbedoeling, zelfde medium. Het verschil is hierin gelegen dat de literatuur de valorisering van de taal zelf in haar oorspronkelijke authentieke betekenis beoogt, terwijl voor de wijsbegeerte de taal een louter instrument is om een theoretisch kenproject te dienen. Literatuur en wijsbegeerte moeten dus elk hun eigen onthullingsmethode zuiver doorvoeren: theoretische poëzie en poëtische wijsbegeerte zijn nonsens. Maar in de poëzie en de literatuur vindt de wijsgeer de eerste, dichtst bij de originele ervaring gelegen uitdrukking van wat hij zoekt, en de literaire critiek, die de literaire waarheid in de vorm van een oordeel uitdrukt, kan slechts wijsgerig zijn.

Nog andere mooie bijdragen werden op dit congres geleverd. Stippen we even aan: Het probleem der ‘onrechtstreekse mededeling’ bij Kierkegaard door J. Grooten. Hoe kan de subjectief-ontologische waarheid - ‘real knowledge’ zou Newman zeggen - aan de anderen meegedeeld worden? Niet door veralgemening in begrippen, evenmin door het individueel-subjectieve op de voorgrond te brengen, maar door de subjectieve realisering in de andere zelf op te roepen (‘en obligeant tout le monde à faire réflexion sur soi même, et à trouver la vérité dont on parle’ zei Pascal, die dat soort mededeling op de meesterlijkste wijze hanteerde). Hier weer zijn we in het hartje zelf van het literaire probleem. De zin van de literaire vorm in Nietzsche's denken werd voortreffelijk toegelicht door Chr. Lannoy. G. Terlin gaf een uiteenzetting van Sartre's wijsgerige opvatting van de literatuur. B. Delfgaauw gaf een zeer belangrijke studie over de betekenis van Hölderlin in de ontwikkeling van Heidegger's wijsbegeerte. Dit zou Heidegger gebracht hebben tot die openheid voor het religieuze, die, volgens de thesis van de auteur, de latere ontwikkeling van Heidegger's wijsbegeerte kenmerkt.

De jaarvergadering van de Vereniging voor Thomistische Wijsbegeerte greep dit jaar plaats op 18 en 19 April. Zij werd gewijd aan het ‘hylemorphisme’, d.i. de substantiële stof-en-vorm-eenheid van de lichamelijke werkelijkheden: het bewijs van die stelling uit de substantiële verandering (Dr A.A.J. Kuiper), haar betekenis voor de metaphysica (Prof. Dr J.A.J. Peters) en de menselijke bestaanswijze (Dr W. Couturier). Ook hier weer zien wij de wijsgerige bekommernis in onze landen een zeer actueel probleem van de hedendaagse wijsbegeerte aanvatten: de betekenis van de lichamelijkheid. De zomerconferentie van de Algemene Nederlandse Vereniging voor Wijsbegeerte (in samenwerking met de Nederlandse Vereniging voor Logica en Wijsbegeerte) werd op 1 Oogst en 1 September te Amersfoort gehouden en gewijd aan het Nominalisme en Platonisme in de hedendaagse logica.

De rijzende belangstelling voor en de groeiende waarde van het wijsgerig denken in ons taalgebied werden dit jaar ook op schitterende wijze op de boekenmarkt zichtbaar. De ‘Philosophische Bibliotheek’ van de

[p. 632]

N.V. Standaard-Boekhandel, die verleden jaar, bij de viering van haar vijfentwintigjarig bestaan, reeds met fierheid op het volbrachte werk mocht terugzien, leverde dit jaar een top-prestatie, niet slechts door de hoeveelheid en de omvang, maar ook door de innerlijke waarde van haar publicaties. Problemen der literatuurwetenschap van Dr C.F.P. Stutterheim is een degelijke inleiding, die als overzicht van het wijsgerig denken over de literatuur, en eveneens als persoonlijke poging om klaarheid in die moeilijke problemen te brengen, op een peil staat, dat niet dikwijls werd bereikt. Een meesterwerk is eveneens P.F. De Raedemaeker's De philosophie der Voorsokratici: zo degelijk wetenschappelijk, zo helder, en vooral - wat bij de studie van slechts fragmentarisch en onrechtstreeks gekende denkers zeer belangrijk is - zo nuchter, zakelijk en consistent-begrijpend in de interpretatie. Een zeer stoute poging waagde Prof. Dr K.L. Bellon op het moeilijkste der wijsgerige domeinen: de Wijsbegeerte der geschiedenis. Vooral zijn historische schets van het wijsgerig denken op dit gebied munt uit door klaarheid en zorgvuldige uiteenzetting. Een zeer nuttig en degelijk overzicht biedt eveneens Prof. Dr Evert W. Beth in zijn Inleiding tot de wijsbegeerte der exacte wetenschappen, die ons van deze zo moderne en belangrijke tak der wijsbegeerte zowel de historische ontwikkeling als de brede hedendaagse problematiek op klare en doordringende wijze schetst. Ten slotte gaf Prof. Dr E. De Bruyne, na de reeds in 1951 en 1952 verschenen delen van de Geschiedenis van de aesthetica, dit jaar een derde, volumineus deel uit: De Romeinse Oudheid, waarin hij op het gepaste ogenblik zijn wonderbare eruditie ten dienst stelt van de blijkbaar zo actuele aesthetisch-wijsgerige bezinning.

Belangrijke wijsgerige boeken verschenen eveneens buiten de ‘Philosophische Bibliotheek’. We kunnen er maar enkele aanstippen: een klein maar mooi boekje van de Nederlandse psychiater E.A.D.E. Carp, Problemen van het mens-zijn; een stevig en persoonlijk gedacht grondwerk van J. Ponsioen over De menselijke samenleving; een boeiend en gezond boek van Prof. A.M.J. Chorus over de Grondslagen van de sociale psychologie. Typisch is een werk als dit van Dr B. Breek, Critische existentiephilosophie en christelijk geloof, dat, in aansluiting met de werken van H. Barth, de mogelijkheid van een christelijke wijsbegeerte bespreekt; typisch, omdat het gezien moet worden in het context van de hedendaagse pogingen in het protestantisme om een positieve verhouding tot het wijsgerig denken te winnen. Een groot succes-werk is het boek van Dr P.J. Bouman, Revolutie der eenzamen geworden, dat in één jaar reeds vier drukken mocht beleven. Het is een oorspronkelijk, boeiend en schitterend geschreven wijsgerige bezinning, waarin op concrete en suggestieve wijze naar de menselijke zin van de levensontwikkeling in de jongste jaren wordt gezocht.

Een bijzonder woord moeten wij zeggen over de wijsgerige betekenis van Prof. Dr F.J.J. Buytendijk, aan wie onlangs door zijn leerlingen en vrienden een bundel studies werd aangeboden bij zijn vijf en zestigste verjaardag. Deze bundel, Persoon en wereld, Bijdragen tot de phaenomeno-

[p. 633]

logische psychologie, bevat van het allerbeste, het meest levendige en frisse, dat in het Nederlandse taalgebied verschenen is. Dat prof. Buytendijk een wijsgeer is van wereldformaat blijkt uit het feit dat bijna al zijn werken ook in vreemde talen verschijnen en gretig gelezen worden. Maar hij zou toch vooral tot de medewerkers aan zijn huldeboek kunnen zeggen, zoals St Paulus tot de Thessalonicensers: ‘mijn glorie en mijn vreugde zijt gij!’. Hij is een levenwekker geweest, die het wijsgerig denken naar het concrete en levende georiënteerd heeft en mensen heeft gevormd, die zijn geest en zijn methode verder zullen voeren. Wanneer men het werk van sommige jongere leerlingen, als Linschoten, leest, dan gaan grote verwachtingen voor de toekomst open.

Een volledig overzicht willen geven van de wijsgerige bijdragen in onze tijdschriften zou tot een eentonige opsomming leiden. Het Tijdschrift voor philosophie, waarin ook voorname buitenlandse wijsgeren in hun eigen taal medewerken, is de belangrijkste technisch-wijsgerige prestatie in ons taalgebied. Door zijn grondige, soms zeer uitgebreide artikelen, z'n jaarberichten en kronieken, z'n bibliographisch repertorium staat het ook in het buitenland bekend als een van de beste wijsgerige periodieken van deze tijd. De inhoud van de lopende jaargang bestaat vooral uit historische bijdragen. De merkwaardigste bijdrage van persoonlijk wijsgerig denken was dit jaar de boven ontlede studie van L. Van Haecht. Ook het zeer degelijk Algemeen Nederlands tijdschrift voor Wijsbegeerte en Psychologie publiceerde vooral historische studiën. De persoonlijke bijdragen behandelden hoofdzakelijk logische en methodologische onderwerpen. In de Bijdragen der Nederlandse Jezuïeten vonden wij dit jaar een interessant artikel van Prof. S. Strasser over De phaenomenologische methode in dienst van de wijsgerige psychologie en een goed stuk van A. Van Leeuwen over Persoon en gemeenschap.

Kenmerkend voor de geest van onze tijd is ongetwijfeld het feit dat onze algemene cultuurtijdschriften zo rijk geworden zijn aan wijsgerige bijdragen. In het Katholiek Cultureel Tijdschrift Streven, vonden wij een zevental bijdragen van wijsgerigen aard, waaronder een goed critisch artikel van M. De Tollenaere Neo-positivisme of logisch empirisme, dat een zeer actuele richting in de wijsbegeerte op een gezond-critische wijze bespreekt. Een twaalftal wijsgerige artikelen bracht Kultuurleven. Daaronder bevindt zich een uitgebreide en zeer belangrijke studie van P. Vanormelingen over Katholische Weltanschauung’ volgens R. Guardini (twee artikelen), wellicht de beste wetenschappelijke synthese van Guardini's denken. In twee bijdragen: Een anatomie van de cultuur en Cultuurcrisis, poogde Humnaus de grondlijnen te schetsen van een cultuurphilosophie en de basis te leggen voor een wijsgerige cultuurcritiek.

Met opzet hebben wij niet gesproken over de rijke bijdrage, die door Nederlandse en Vlaamse wijsgeren in vreemde tijdschriften en publicaties werd geleverd. Zij behoren niet tot ons taalgebied.

[p. 634]

Wanneer wij op dit alles terugblikken, worden wij getroffen door de rijkdom en de verscheidenheid van de wijsgerige publicaties in het Nederlands. Het wijsgerig denken bij ons wordt vooral gekenmerkt door een brede openheid voor alle wijsgerige richtingen en door een groot verlangen naar informatie over de historische en actuele tendenties in de wijsbegeerte. De bijdrage van het persoonlijk wijsgerig denken is eerder bescheiden. Wij willen dan ook eindigen met de wens dat de rijke informatieve arbeid eens bekroond moge worden met een diepe hernieuwde bezinning op de grondvragen van de eeuwige philosophie. Daaraan vooral hebben wij nu, meer dan ooit, een schrijnende nood.