Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 614]

Vlaams proza
De nieuwe verschijning van Elias
door Albert Westerlinck

Maurice Gilliams: Winter te Antwerpen Uitg. Colibrant, Lier.

Een maandenlang verblijf in het ziekenhuis en een daarop volgende convalescentie zijn het tijdskader, waarin dit nieuwe prozaverhaal van Gilliams zich afspeelt. Verhaal is veel gezegd, want eigenlijk behelst dit boekje niets méér dan het subtiel-geschreven verslag van de jeugdherinneringen, de gevoelige mijmeringen, de zelf-ontledende bespiegelingen en de fijne impressies, waarin het ‘ik’ tijdens die periode vertoeft, zonder aan het leven der wereld op noemenswaardige wijze deel te nemen. Tijd, ruimte en andere feiten zijn voor Gilliams slechts onbelangrijke aanleidingen om zich telkens opnieuw te verdiepen in het mysterie van zijn bewustzijnswereld, de enige die hem interesseert.

In de eerste hoofdstukken roept hij vooral herinneringen op uit zijn kinderjaren in het vaderhuis. Het kindje dat hij uitbeeldt is een ziekelijke knaap, introvert en schuw, wereldvreemd en door angst bezeten. Zijn sensibiliteit is ongemeen waaks en hevig, zijn verbeelding buitengewoon scherp en hartstochtelijk, zijn zenuwgevoeligheid uitzonderlijk geraffineerd en kwetsbaar. Iedereen zal de kleine Elias redivivus herkennen, die in omzeggens alle aspecten herinnert aan het kindertype van Van de Woestijne's Paidia en aan Rilke's herinneringen uit eigen kindertijd. Hoe weinig oorspronkelijk deze uitbeelding ook zij, voor wie de literaire traditie sinds de neo-romantiek en het decadente fin-de-siècle kent, toch weet Gilliams zijn voorstelling van deze kinderwereld eigen geloofwaardigheid en persoonlijke verbeeldingscharme te schenken. Door zijn subtiele taalvirtuositeit vermag hij sommige gemoedstoestanden van het kind als acute werkelijkheid te suggereren; ik denk vooral aan zijn beklemmende verbeeldings-extazen, zijn momenten van vlijmende sensibiliteit en zijn angstige aandacht voor het vreemde.

Een der mooiste hoofdstukken is het derde, waarin het samenleven van de convalescent met zijn vader wordt beschreven: twee eenzamen die elkaar slechts van verre raken. Evenals de zoon is de vader een gevangene van zijn

[p. 615]

weemoed en zijn diep-onbegrepen onrust, de prooi van zijn verbeeldingen en herinneringen. Hij wordt prachtig getekend. De bladzijden 31 tot 44, die Gilliams aan hem wijdt, behoren tot de mooiste die ik tot nogtoe van hem heb gelezen, omdat ze naast hun poëtische zuiverheid van toon en hun soms verrassende beeld-associaties, treffen door hun pure menselijkheid.

In het vierde hoofdstuk voert de dromende convalescent ons terug naar de jeugdtijd van Elias, op het landgoed niet ver van Antwerpen. De tantes Theodora en Henriette, die de lezers van Elias bekend zijn, doen hun heroptreden. Nieuwe feiten en inwendige belevingen uit de kinderjaren van Elias worden verteld. Het merkwaardige is echter dat de sfeer van deze hoofdstukken merkelijk verschilt van die van Elias. De visie van Gilliams op deze gebeurtenissen uit het jeugdleven is geëvolueerd en ook zijn stijl heeft zich gewijzigd. Wij moeten om dit onderscheid duidelijk te maken hier even aan de zin van het Elias-boek herinneren.

De belevingswereld van de jonge Elias, in het gelijknamige boek, blijft beperkt binnen de grenzen van zijn psychische singulariteit. Daarbinnen speelt hij het ziekelijke spel van zelfkwelling en zelfvertroeteling, ontrafelt hij zijn gevoelentjes, hitst hij zijn verbeelding op en voedt hij nijdig zijn vereenzaamde smarten en angsten. Zijn gewaarwordingen en verbeeldingen zijn zo ragfijn als vreemd; bovendien weet Gilliams ze met soms verbluffende scherpte te verwoorden, maar in feite raakt deze narcissistische bewustzijnswereld toch niet het dieper mysterie van de werkelijkheid. Een drang van de ziel om zich te wagen buiten haar eigen-gekoesterde bewustzijnsgrenzen, op zoek naar de diepere zin van leven en zijn, kan men in de jonge Elias van het gelijknamige boek niet ontwaren. Het is een keurig aesthetisch geschrift, waarin men echter het accent niet voelt van iemand die zich al schrijvend van zijn leed wilde verlossen - zoals Rilke toen hij zijn Malte schreef -, en waarin men evenmin iets voelt kloppen van een kunstenaarsdrift, die al schrijvend het mysterie van het leven verhelderen wil of doordringen tot een grotere begeerde werkelijkheid. Amper kan men in Elias iets méér zien dan een uiting van aesthetisch dilettantisme, vermengd met romantische anti-maatschappelijkheid.

Welnu, het Elias-fragment uit Winter te Antwerpen is anders geaard. De jeugdige Elias toont zich hier met vroeger onvermoede aspecten. De jeugdpsychologie van Gilliams gaat niet meer hoofdzakelijk uit van het psychisch narcissisme, dat zich met pijnlijke wellust eindeloos uitpluist en koestert, tot in het perverse raffinement; zijn subject is hier niet meer hoofdzakelijk een naneef van het fin-de-siècle, wiens wereldbeeld zich begrenst tot het impressionistisme, de atmosferische aanvoeling van het milieu en de zich ontrafelende introversie. De ziel van de knaap gaat hier immers open voor het mysterie van het zijnde, voor de spirituele duiding van de fenomenen: hij wil komen tot geestelijke, metaphysische ontraadseling van de werkelijkheid. Dit wil hij door de kunst. Gilliams oriënteert hier namelijk de jonge Elias naar het kunstenaarschap, dat niet langer beschouwd wordt als een

[p. 616]

psychisch-gevoelig, subjectief aestheticisme maar als een vermogen tot duiding en benaming van de Onvatbare Werkelijkheid.

Er zijn in Gilliams' werk twee grondtrekken te ontwaren. Er is vooreerst het Elias-complex, de psychische gegevenheid die hem gevangen houdt binnen de muren van zijn beminde eenzelvigheid, die hij subjectief-aesthetiserend in het woord ontleden wil; er is daarnaast in hem een drang naar extase, naar het acute zien en vol intuïtieve dóórschouwen van het mysterie. De eerste trek verbindt hem met de individualistische, introspectief-verwikkelde en meestal decadente kenmerken van de neoromantiek (Poe, Baudelaire, Van de Woestijne, Rilke, enz.), de tweede geeft hem verwantschap met de mystische drang die in de grootste romantische dichters heeft geleefd (Novalis, Hölderlin, Blake, enz.) en die sindsdien, in de traditie van de Europese poëzie, werkzaam bleef als verlangen naar het duiden en naamgeven van een meta-physische wereld. Indien Gilliams zich innerlijk verwant voelt met dichters als Trakl en Van Ostayen, dan zal dit wel zijn omdat hun werk niets anders betracht dan het Onvatbare van het bestaan, waar het zich voordoet achter de fenomenen, met het toverwoord te vangen. Naam en bestaan geven aan een wereld achter déze wereld is de grote hunkering, waarmede Gilliams de jonge Elias in Winter te Antwerpen laat opgroeien. Hij zelf heeft, in enkele zeldzaam mooie gedichten én in zijn beste prozabladzijden, naar dit kunst-ideaal gestreefd.

Tante Henriette, die wij uit Elias kenden als een excentrieke en innerlijk-onbeheerste figuur, wordt hier in haar diepere aard getoond. Haar opjagende onrust wordt veroorzaakt door een verborgen drang naar schrijven; ze is de eenzaam-bezetene door haar hunkering naar droom-revelaties en extasen en nog meer door haar jacht achter de woorden, die haar van de kwelling der onuitspreekbaarheid zouden verlossen en meteen het intuïtief doorleefde zouden aanwezig stellen. Zij is in Winter te Antwerpen de belichaamde, absolute scheppingsdrift. Zij is het die, zoals Mephisto eens Faust, de jonge Elias naar de ‘Mütter’ stoot, waarheen geen weg bestaat: ‘Ins Unbetretene, nicht zu Betretende’! Zij leert hem te zien, d.w.z. het mysterie achter de fenomenen te ontdekken, ze wekt in hem de drang naar het Onzichtbare, de volle overgave aan de verborgen wereld van droom en extase en vooral de behoefte om die onnoembare wereld te stichten, te realiseren in het woord.

Het lijdt geen twijfel dat ook in dít verhaal nog tamelijk veel van de decadente Elias leven blijft. Nog maakt hij jacht op ragfijne sensaties, en voelt hij af en toe neiging om zich als een bedorven kind te wentelen in de brandnetels van pijnlust, angst-koestering en hyper-emotionele weemoed - is ook Tante Henriette niet een ziekelijke vrouw met oververfijnde nerven en grillige fantasie? -, maar de belangstelling van Gilliams gaat hier toch hoofdzakelijk naar wezenlijker aspecten, die het narcissus-subject transcenderen: Elias is de leerling-tovenaar, de jonge aanhanger der mysterieuze alchemie van het objectieve Dichterschap. De decadente en psycholo-

[p. 617]

giserende aestheet, die in Gilliams' werk zo vaak tot uiting kwam, wordt hier gedeeltelijk voorbijgestreefd. Het gaat om het Andere.

Tegenover Henriette heeft Gilliams kostelijk (en zeer symbolisch) Tante Theodora getekend, de nutteloze en zorgzame burgeres, de belichaming van de zelfzekere en aanmatigende logica, die nooit en nergens open staat voor het Andere maar al het andere met zich zelf vult. En dan ook nooit ‘antwoord’ krijgt! Daar is ook Monsieur Harpignies, de rationalist in de kunst, Max Rooses van alle tijden, professor-in-aesthetiek, wiens portret door Gilliams met uiterst scherpe en dégoûtant-juiste trekjes wordt getekend.

In de laatste twee hoofdstukken komen we uit het verre kinderverleden van Elias weer terug naar de volwassen convalescent. Er daagt in zijn leven, tijdens de eerste maanden na zijn verblijf in het ziekenhuis, een liefde op. Het zal de lezer wel opvallen dat objectieve samenhang in dit geschrift niet te vinden is; alle mijmeringen en analysen, waaraan de ik-persoon zich overgeeft, hebben slechts zin als herhaalde pogingen tot verheldering van zijn eigen mysterieuze levenskern. Ook deze liefde-ervaring wordt door het ‘ik’ geconfronteerd met de diepste geheimenis van zijn innerlijk wezen: de oerdrift tot scheppen. Slechts van binnen uit kan hij de zin van het leven verwezenlijken en hij moet smartelijk gebonden blijven aan zijn hunkering om het innerlijke woord (zijn intuïties en extasen) in het geschrevene volle werkelijkheid te geven. Zal hij zijn vredige en toch vertwijfelende geboorte tot nieuw leven kunnen inschakelen in de diepere scheppende zin van zijn bestaan? De laatste bladzijde antwoordt op deze vraag met onzekerheid. Het is een der mooiste bladzijden van Gilliams.

Elias is dus in dit boek teruggekeerd. Wij mogen aannemen dat hij in de geest van Gilliams nog niet is gestorven. Misschien zal hij nog eens die kapel bouwen, waarvan in het vorige Elias-boek niets terecht kwam, dat grote en pure kunstwerk dat als een glinsterende diamant op de hoogte wordt neergeworpen, achteloos en voor eeuwig.

Twee vragen kunnen omtrent de artistieke ontwikkeling van Gilliams worden gesteld. De eerste is of hij er ooit in slagen zal in zijn werk de puurheid van zijn schoonheidsideaal te verzoenen met de waarden van onze aards-menselijke situatie, of hij m.a.w. zoals Gezelle eens ziel én wereld zal weten te verhuwelijken in de pure glans der poëzie? De tweede vraag luidt: of hij, indien hij zich van deze wereld als dichter blijft afwenden, voorbij deze wereld zijn bestemming zal vinden, en wat hij ons nog zal meebrengen uit dit poëtisch avontuur? ‘Een kort eindje volzin, waar tientallen van hevig verlangende jaren in smeulen: het is alles wat ik overhoudt’ schrijft hij (blz. 96). Het is niet veel, doch het is wel puur en kostbaar, niet enkel om de diamanten glinstering van de taal maar ook om het heimwee van een vurige ziel die er in blijft leven, al is haar gloed dan donker van ietwat verbitterde ontgoocheling. Ik hoop dat het ogenblik voor hem ooit aanbreken mag waarop hij als dichter ervaren zal dat het mysterie voorbij de verschijnselen van ons bewustzijn, dat wat Augustinus

[p. 618]

het ‘aeternum internum’ van onze ziel noemde, én het mysterie, dat voorbij de dingen hun verborgen zijn is, méér zijn dan een leegte. Wanneer Gilliams met zijn rijke dichterlijke begaafdheid deze ontastbare Bewoning van ziel en heelal eens ontmoeten zal, dan zal ook zijn werk zoveel rijker zijn aan dichterlijke zin. Voorlopig doet hij mij veeleer denken aan een engel, die in zijn vlucht bij vergissing binnen de sfeer van onze planeet is terecht gekomen en zijn weg naar de kreits waar hij thuishoort niet meer terugvindt.

De plaatsruimte ontbreekt, in dit laatste nummer van onze jaargang, om de bizondere stijl van Gilliams in zijn Winter te Antwerpen te kenschetsen. Hij komt voor een niet gering deel overeen met die van Elias, als nauwkeurige, heldere schriftuur die de meest subtiele indrukken en de atmosferische gemoedstoestanden weet te ‘vatten’. Doch er is ook een zeer groot verschil: de drang om het mysterieuze Andere te capteren, zoals het zich aan zijn bewustzijn openbaart in droom en verbeeldingsassociaties, heeft zijn taal en vooral zijn beeldspraak een ruimer, diep-geheimzinniger en buitennatuurlijker karakter gegeven. Zijn stijl is veel irrationeler en veel essentiëler geworden. Men noeme dit surrealisme, mij goed, indien men althans die notie helder en grondig houdt en zich niet laat afleiden door tendentieuze modeverschijnselen. Mijnerzijds denk ik dan niet aan wat in Parijs sinds twintig jaar is geschied, maar liever aan Novalis, Achim von Arnim, Blake. Het is de stijl van een diep en in wezen grenzeloos symbolisme, die u tot in het geheim van uw vlees beroert door zijn acute spiritualistische werkelijkheid.

De eerste drie hoofdstukken lijken ons minder nauwkeurig geschreven dan de volgende, die opvallend beter zijn. Reeds de tweede volzin op de eerste bladzijde is fout: ‘Van de ene bedwelming in de andere zachtjes verzonken, werden de muren van de ziekenkamer een veilig bolwerk om er de slaap van de onsterfelijken aan te vangen’. In zinnen als ‘Nooit één cent had hij op zak’ (24), lijkt me de zinsbouw nodeloos en ten slotte slordig omgeworpen. Dit gebeurt meer dan eens, maar ik wil hier een zo nauwkeurig taalkunstenaar (vooral van hoofdstuk IV af) niet gaan betuttelen. Hij verdient niets dan hoge waardering, waaraan kleine aanmerkingen niets afdoen.

Wij moeten in deze tijd, waarin zo weinigen bij ons nog een hoge dunk hebben van de zuivere taalkunst en groot verlangen naar het Mysterie van het dichterschap, het werk van Gilliams midden ons als een kostbaar kleinood bewaren. Voorbij de grenzen van het land, waar men graag aan verzen snabbert als aan zoete caramellen en romans verslindt als paarden brood, gaat hij, na Van Ostayen, zijn eenzame weg. Laat hem maar gaan! Moge zijn tocht vruchtbaar zijn, voorbij het narcissistisch individualisme, op zoek naar het Andere!