Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 501]

Kroniek der poëzie
Vlaamse poëzie in 1953
door Albert Westerlinck

Onder de oudere dichters, die dit jaar nieuw werk publiceerden, vermelden we vooreerst Blanka Gyselen, die met De Engel Werft (Privédruk) na de oorlog haar derde bundel liet verschijnen. Hij lijkt me in artistiek opzicht beter geslaagd dan haar twee vorige, die meer als documenten dan als poëtische scheppingen konden overtuigen. Haar jongste bundel bevat acht gedichten, waarin de Engel aan het woord is en spreekt over zijn mysterieus en eeuwig leven in dienst van God en mens. In het laatste gedicht komt O.L. Vrouw, als Koningin der engelen, aan het woord. Naast deze gedichten worden mooie foto's afgebeeld van beeldhouwwerken met engelfiguren o.m. de beroemde Glimlachende Engel van Amiens en vele uit ons land, o.m. de mooie en de weinig gekende Wenende Engel uit het Antwerpse museum Mayer van den Bergh. Blanka Gyselen heeft dus in deze bundel haar vroegere erotische thema's verlaten voor de religieuze poëzie. Haar vers is veel soberder geworden en heeft door het verzaken van zijn vroegere opulente en zwoele woordencultus, voor mijn smaak, veel gewonnen. Zij wil hier met een min of meer extatische visie een mysterie van het geloof bezingen: de mysterieuze omgang van engel en mens, een verschijnsel waarin het eeuwig mysterie van God de stoffelijke conditie van onze mensheid raakt. Waar de engel dan als vinger of hulp van God het menselijk bestaan even raakt, poogt de mens zijn mysterie in de stof te vangen, zij het in beeldhouwwerk of gedicht.

Deze poëzie herinnert in meer dan een opzicht aan het dichterlijk en religieus mysticisme en zelfs aan de taal van Rilke, vooral in zijn periode van het Stundenbuch. Zij leeft in dezelfde half-mystificerende, half-aesthetiserende sfeer als die van de beroemde Duitse dichter: een sfeer waarin het religieuze niet met naakte existentiële ernst wordt uitgesproken en waarin ook anderzijds de aesthetische beleving niet autonoom en volstrekt wordt nagestreefd, maar waarin een aesthetiserende religiositeit of een vergodsdienstigd aestheticisme tot uiting komt. Het vers van Blanka Gyselen streeft in hoge mate naar fraaiheid, het heeft een plechtige en oratorische toon. Persoonlijk ligt haar neiging tot emphase mij minder, maar

[p. 502]

haar vers is knap en zuiver. In al zijn ‘mooiheid’ openbaart het een zuivere gevoeligheid. Ook de taal is zuiver, al zou ik toch even willen wijzen op het àl te veelvuldig gebruik van het voorzetsel ‘aan’, dat, zoals Spitzer eens scherpzinnig heeft belicht, een modewoordje van het Franse symbolisme was en dat ook bij de Duitse neoromantici te pas en te onpas werd gebruikt, zodat het in latere generaties door onbewuste navolging een hinderlijk taalcliché is geworden. In menig opzicht is deze bundel van Bl. Gyselen verdienstelijk.

Bert Peleman schonk ons met Ruiters voor de Vrede (Uitg. Bladen voor de Poëzie, Lier) een lang gedicht met visionnaire bedoeling. Hem verscheen in een vaag en wild droombeeld een bovenmenselijk woeste ruiter met bliksemend zwaard, die hem meenam op zijn tocht, doorheen een louteringsmeer, een louteringsvuur, waarna een troepenschouw van ‘miljoenen’ dergelijke ruiters volgde. Kortom, het gaat er al even raadselachtig toe als in Tondalus' visioen of de reis van Sinte Brandaan. De dichter zegt trouwens nadrukkelijk dat hij niet weet waar hij tijdens deze fantasmagorie vertoefde. Er is in dit gedicht vreselijk veel uiterlijk geweld, er is een chaotische overvloed van krachtpatsende woorden en decoratieve beelden. Het is dus een uiting te meer van Peleman als de overdadige zinnenmens, die met een onuitputtelijke zinnelijke fantasie en verbale overvloed schrijven kan. Er is zeker aan die kant van zijn wezen talent, maar wat we er vooral in missen is: innerlijkheid. Ook dit gedicht mist innerlijke bezieling, dieptebeleving des geestes en daarom zien we er de schone mogelijkheden van deze dichter door oppervlakkige glans en zelfs door gebreken overwoekerd. Zulks betekent niet dat dit gedicht waardeloos is, maar na Zandloper en Zeis is het voor mij wel een ontgoocheling. Peleman heeft talent, maar moet méér van zich zelf eisen!

Jan Vercammen heeft, na Karel Jonckheere in zijn Spiegel der Zee, ook de visie van de veertigjarige op zijn leven willen schenken in zijn jongste bundel Verbroken Zegel (Uitg. Elsevier, Brussel).

Deze bundel is helaas een specimen geworden van ‘literatuur’ in de slechtste zin des woords. De term ‘literatuur’ beleeft inderdaad in onze tijd een tamelijk scherp discrediet en meer dan eens werd het mij gegund liefhebbers van letterkunde te ontmoeten, die mij naar aanleiding van een of andere roman of dichtbundel met onverholen en soms geprikkelde afkeuring zegden: ‘Dàt is literatuur.’ Indien ze het jongste boek van Vercammen zouden lezen, zouden ze dit oordeel motiveren uit hun afkeer voor het overmatig gebruik van sierwoordjes en fraaidoenerige phraseologie om vage en gemeenplaatselijke sentimenten te vertolken, en vooral uit hun afkeer voor behoefte aan pose en hol mysticisme. Er zijn gelukkig steeds meer en meer tijdgenoten die de wet van ‘de eenheid van vorm en inhoud’ niet meer uitsluitend begrijpen als een aesthetische maatstaf, zoals ze met

[p. 503]

recht door de Tachtigers werd verdedigd, maar bovendien als een existentiële eis: als de wet van de eerlijke en zuivere noodzakelijkheid in de menselijke uitdrukking. Wij willen bij de dichter in elk woord een accent van persoonlijke oprechtheid en gedwongenheid horen, wij willen dus dat zijn vormentaal waarachtig zij. Dàt noemen wij in onze beschouwingen over de poëzie: ‘authentiek’ schrijven. En de rest is inderdaad geliteratuur.

Jan Vercammen had voorzeker uit de stof van zijn ellenlange zangen een zuiver, eerlijk, écht en mooi gedicht kunnen puren. Het heeft niet mogen zijn. Hij heeft zich overgeleverd aan mooidoenerij in de taal met precieuze woordjes-cultus en eindeloze beeldenplakkerij, waarin men geen persoonlijk-fris taalvermogen en geen échte zielsklank kan horen. Vooral heeft hij zich, erger nog dan in zijn vorige Parelvisser, overgeleverd aan een vaag en verliteratuurd mysticisme van gevoelens en verbeeldingen, waarin geen geestelijke ervaring zuiver aan het licht komt, maar een mengsel van rhetorische sentimentaliteit en mystiek-doenerige pose. Het zou te betreuren zijn moest men deze demonstratie van slechte woordkunst en vooral van onechtheid in Vlaanderen nog langer als uiting van Dichterschap blijven beschouwen. Dat zou bewijzen dat wij (niet enkel in politiek opzicht) nog steeds het achterlijkste land van West-Europa zijn.

Wat mij bovendien in deze bundel hindert is de opdringerige pose van iemand die zich voor zijn lezers als dichter wil voordoen. Dit gaat zo ver dat de schrijver, die deze zangen opvat als een lange monoloog die hij houdt in tegenwoordigheid van vrienden, zich voortdurend tegenover hen ‘de dichter’ noemt:

De dichter, o vrienden, voelde zich vaak
onwennig, wanneer hij van uw waterlopen
dronk, van uw velden at en uw taak
deelde..., enz.

Ik kan me voorstellen dat een pater familias, wanneer hij zijn spruiten toespreekt, zegt: ‘Kinderen, stil zijn, want vader is moe’ of dat een schoolmeester zijn vlegels toespreekt: ‘Jongens, houdt u koest, want de meester moet eens naar zijn duiven gaan kijken.’, maar het geval van een volwassen dichter (ik spreek niet van een puber die een meisje opvrijt) die, in gesprek met volwassen vrienden, over zich zelf als ‘de dichter’ spreekt, lijkt me zó comisch dat ik het me haast niet kan indenken. Is zulke houding pose of niet, in elk geval lijkt ze mij al te belachelijk. Naast de andere kenmerken van deze poëzie wijst zij uit dat Vercammen een verre en in onze tijd verloren adept is geworden van de romantische cultus voor de dichterlijke uitzonderingswaan in zijn meest potsierlijk-exhibitionistische uitwassen; ofwel zou men in zulke trekken van zijn werk een uiting van geestelijke onvolwassenheid moeten zien. De twee mogelijkheden komen eigenlijk op hetzelfde neer. Afgezien nog van literaire smaak, vraag ik me inderdaad

[p. 504]

af of er één volwassen mens kan gevonden worden, met volwassen gevoelsleven en volwassen hersenen, en bovendien met énige behoefte aan zuivere oprechtheid in wezen en woord, die dit verliteratuurde en kunstmatige verzenboek als een menselijke getuigenis zou kunnen waarderen. Wanneer Jan Vercammen dàt vroeg of laat inziet, bestaat er kans dat hij tot zuiver en eerlijk inzicht in het schrijverschap zal komen. Wij wensen hem dit van harte toe.

Ook Achilles Mussche is, zoals Vercammen, een romanticus, maar hij is van zuiver water. In de nieuwe uitgave van zijn bundel Koraal van den Dood (Uitg. Elsevier, Brussel) treft immers de aequatie van inhoud en vorm als een innerlijke noodzakelijkheid, waarvan men de echtheid gaarne aanvaardt.

Niet enkel door de thema's (liefde en dood, levensverdriet en Sehnsucht naar het Oneindige, enz.) is de lyriek van Mussche romantisch, maar ook door zijn totale overgave aan het gevoel en zijn dronkenschappen. ‘Gefühl ist alles’ zou men als motto boven zijn werk kunnen schrijven. Er heeft zich zeker in hem sinds zijn expressionistische jeugdtijd een ontwikkeling voorgedaan, maar hij is de dichter gebleven van de onberedeneerd-spontane emotie, de gemartelde en bedronkene van zijn eigen gevoelsopwellingen. Gevoel is bij Mussche hartstochtelijk zelfgevoel, waarin hij zich volledig uitleven moet. Van aard is het emotionele leven bij Mussche zeer hevig en het drijft hem allicht op tot de roes. Zich in die roes te voelen, zich daarheen naar aanleiding van deze of gene ervaring te kunnen opdrijven, schijnt voor Mussche een top-ervaring van menselijkheid te zijn. Met zijn diepe sonoriteit en zijn traag-gedragen rhythmische kadans, schijnt mij zijn vers gegroeid uit de nood tot verzadiging én verlossing van een hevige en vage emotionaliteit.

Lezers met ander temperament en andere sensibiliteit zullen deze uitviering van emotionele spanningen - met het genot en de pijniging daarvan - allicht als overdrijving bejegenen en haar verbale uiting als àl te pathetisch aanvoelen. Maar dit is een kwestie van persoonlijke aanvoeling en wanneer men niet bij machte is de gemoedsontladingen van Mussche innerlijk mee te beleven, zou men daaruit ten onrechte besluiten dat zijn gevoelsspanningen kunstmatig en hun uitingen opgeschroefd zijn. Neen, Mussche is voor mijn gevoel een dichter met oprechte beleving en eerlijke pathos.

Nochtans komt het me voor dat Mussche, die een waar dichter is, misschien tot groter dichterschap ware gekomen indien hij zich niet zo totaal overgeleverd had aan de vaagheid van zijn emotionele aandoeningen. Zijn gevoelens zijn hevig maar onscherp, zijn verbeeldingen zijn weids maar soms al te onbepaald, zijn naar het oneindige zwemend zelfgevoel is intens maar diffuus, met het gevolg dat zijn gedicht geen scherpe en concrete greep heeft op onze geest. Mussche is de dichter van onze emotie,

[p. 505]

maar door betrekkelijk tekort aan geestelijke bewustheid, aan beeldkracht en concrete sensibiliteit is hij te weinig de dichter van onze geest.

Een tweede verschijnsel, dat zijn poëzie belet de hoge toppen der lyriek te bereiken, is zijn tekort aan concentratie. Misschien heeft de onbeheerste overgave aan het àl van het gevoel hem er ook van weerhouden naar die concentratie te streven, welke naar mijn mening, op enkele geniale uitzonderingen na, een grondvoorwaarde is tot het scheppen van zuivere lyriek. Het lyrisme is in de verzen van Mussche nooit aanwezig geweest in het gehalte en met de intensiteit van hun gevoelsinhoud. In zijn latere verzen heeft hij in enige mate naar condensering gestreefd en dit is hem als dichter ook ten goede gekomen.

Overschouwt men deze bundel, dan stelt men vast dat de omschepping van leven (hier gemoedsleven) tot poëzie met wisselend succes is geschied. Soms is de emotionele inhoudswaarde van het gedicht, met de spanningen en vieringen van het gevoel, veel rijker dan haar omschepping tot poëzie. Maar in andere stukken, als bvb. ‘Arm en Bevrijd’ en ‘De Terugkeer’ (Herkenning van de Dood II en III) lijkt me het lyrisme zuiverder en intenser. Daar zijn de hevige emotionele spanningen méér tot lyrische ontroering verpuurd en tot intensieve spanningen van taalschoonheid gecristalliseerd.

In zijn geheel beschouwd is deze herdruk van een verdienstelijk dichter een verheugend verschijnsel, want in enkele stukken van deze bundel zal de lezer genieten van ware lyrische poëzie en in alle gedichten luistert hij naar een menselijke en persoonlijke stem, die om haar ware bezieling, haar rijkdom aan gemoed, aan nobele aandriften en persoonlijke oprechtheid, niet enkel eerbied maar ook liefde verdient.

Liederen van Bezinning (Uitg. Erasmusgenootschap, Gent) is de titel van een verzenboek van Richard de Cneudt, dat als piëteitvolle hulde, naar aanleiding van de vijf en zeventigste jaardag van de schrijver, werd uitgegeven. Plaatsgebrek verhindert ons ook verder in te gaan op de Gedichten van Fritz Francken (Uitg. Van Uffelen, Antwerpen), een keuze uit het dichtwerk van deze Antwerpse schrijver, gaande van 1915 tot 1950. Ook de bundel Aan het Leven (Uitg. Elsevier, Brussel) gunt de belangstellende lezer een overzicht van een poëtisch levenswerk. Daan Boens heeft in dit verzenboek een keur verzameld uit de gedichten die hij sinds 1908 heeft geschreven. Deze keuze werd met onuitgegeven werk aangevuld. Boens en Francken werden beiden in 1893 geboren. Zij zijn alleenstaanden in de literatuur en dichters van het tweede plan. Hun werk heeft een klank van échtheid, die aandacht en sympathie verdient. Hier en daar kan men bij hen ook zuivere schoonheid aantreffen. Niemand mag hen voorbijzien indien hij zich een totaalbeeld van de literatuurgeschiedenis in de verlopen halve eeuw wil vormen.