Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 496]

Kronieken

Vlaams Proza
Teirlinck, impressionistisch woordkunstenaar
door Bert Ranke

Herman Teirlinck: Het Gevecht met de Engel. 2 dln. Uitg. Manteau, Brussel.

De fundamentele houding die elke ernstige critiek m.i. vóór alles betrachten moet, is onbevangen subjectiviteit ten overstaan van het kunstwerk. De consequenties van dergelijke houding vallen de criticus lichter tegenover een debutant dan tegenover een auteur met gevestigde faam, en ze zullen hem des te zwaarder wegen naargelang diens reputatie en aanzien groter zijn. Ik bedoel daarmee geenszins dat hij al te licht geneigd zou zijn om te kwader trouw met ongeijkte maten en gewichten om te gaan, doch de factoren die in dergelijk geval zijn oordeel onbewust dreigen te beïnvloeden, zijn zo talrijk dat scherpe waakzaamheid geboden is, wil hij zijn rechtschapenheid niet verschalkt zien door vooroordelen en gemeenplaatsen die hij sinds jaren heeft geassimileerd en die hem een bestendige bekoring zijn tot onwillekeurige napraterij. En zelfs wanneer hij meent op eigen inzicht te kunnen vertrouwen, blijft het gevaar bestaan dat een nieuw werk van een ouder en vruchtbaar schrijver al te klakkeloos als de gelijkwaardige voortzetting van een reeds omvangrijk en hoog gequoteerd oeuvre wordt beschouwd en als zodanig beoordeeld, terwijl men op het eerste zicht toch gerechtigd schijnt van hem te verlangen dat hij er met even blanco ontvankelijkheid zou tegenover staan als tegenover om het even welk debuut. Bij nader toezien evenwel, blijkt ook deze laatste houding ongerijmd. Het gaat immers niet op, eventuele tekortkomingen en ongaafheden in het werk van een auteur met een volgroeide en onmiskenbaar belangwekkende artistieke persoonlijkheid op dezelfde wijze te bejegenen als de onvolkomenheden in de schrifturen van een jongere wiens literair profiel nog wazig en voor vele wijzigingen vatbaar is, aleer het in scherpe contouren definitief en duidelijk tot ons zal spreken. (Steeds in de veronderstelling dat de vage omtrekken in de loop der jaren inderdaad tot een scherp gesneden profiel verharden, wat niet zo veelvuldig voorkomt.) De jongere schrijvers, die zich wel eens verongelijkt voelen omdat men te

[p. 497]

hunnen opzichte, vooral op gebied van taalgebruik, doorgaans strenger pleegt op te treden dan ten overstaan van oudere confraters, mogen bedenken dat ‘persoonlijkheid’ doorgaans ten nauwste samenhangt met leeftijd en ervaring: hoe groener de persoonlijkheid, hoe meer speelruimte de geest wordt gelaten om zich te ergeren aan formele onvolkomenheden; hoe rijper en bijgevolg hoe belangrijker, dit wil zeggen hoe boeiender daarentegen de persoonlijkheid, hoe geringer het aandeel dat louter vormelijke tekortkomingen van onze aandacht opeisen.

Ik wil daarmee niet goedpraten dat Herman Teirlinck in zijn laatste werk Het Gevecht met de Engel vaak op een buitensporige wijze met spraakkunst en taalzuiverheid omspringt. Particuliere spellingseigenaardigheden, dialectische vormen (die trouwens verdedigbaar zijn aangezien ze tot de levende taal behoren), en minder geslaagde neologismen daargelaten, zou er een vrij uitvoerige bloemlezing samen te stellen zijn van verkeerd gebruikte geslachten, woorden en uitdrukkingen, van grove barbarismen en niet te rechtvaardigen morfologische en syntactische fouten en onnauwkeurigheden, die elk gezond taalgevoel kwetsen. Hoezeer men deze nonchalance (het valt inderdaad moeilijk aan te nemen dat Teirlinck niet beter zijn taal zou kennen!) ook moge betreuren, toch zou het m.i. verkeerd zijn er zich blind op te staren, zoals ieder criticus wel eens geneigd is te doen - en vaak terecht - wanneer hij het werk van een debutant bespreekt. Want het geldt hier ten slotte een literaire schepping die zowel in haar opzet als in haar uitwerking het merkteken draagt van een indrukwekkende artistieke persoonlijkheid, met kwaliteiten en gebreken weliswaar, doch in elk geval belangwekkend genoeg opdat we de ene als de andere zouden beschouwen in het licht van een hogere creatieve eenheid, die zelfs fouten en slordigheden een symptomatisch karakter geeft.

Ik meen dat trouwens alleen van uit deze gezichtshoek het intrigerend verschijnsel der vaak onthutsende taalverkrachting verklaarbaar is. Ze lijkt me het gevolg van een soort literaire eigengereidheid, een eigendunkelijkheid van de uit eigenmachtig welbehagen scheppende artist, tegenover de taal als louter grondstof en instrument, een superieure houding die kenschetsend is voor de impressionistische woordkunstenaar, stammend uit de school van Van Nu en Straks, die Herman Teirlinck ondanks zijn expressionistische experimenten en de fragmentarische aanpassing aan een gewijzigd literair klimaat, waarvan men in zijn werk af en toe de sporen vindt, in wezen gebleven is. Voor hem telt in de eerste plaats de schone vorm en het genot dat hij beleeft aan het ciseleren er van: een precieus woord, een muzikale zin, een decoratief pathetisch effect, een flonkerende beschrijving zijn hem meer waard dan strakke psychologie en incisieve directheid. Klank en rhythme geven daarbij meestal de doorslag: menige passage is met kennelijke taalwellust in rhythmisch proza geschreven en een enkele maal staan we voor een authentieke 17e-eeuwse alexandrijn: ‘Hier wordt bescheiden sier te nauwernood betracht.’ Deze zin is wel zeer typisch voor de gekunstelde

[p. 498]

archaïserende voornaamheid die aan het geheel stijl en sfeer verleent, en die de auteur door het veelvuldig gebruik van statige, ouderwetse vormen en een van het gewone taalgebruik afwijkende woordkeuze weet te onderhouden. Zo betoont hij onder meer een voorliefde voor zware woorden als slaken en ontslaken, ontbinden, ontladen in hun verheven dichterlijke en zelden voorkomende betekenis. Dit maniërisme, dat niet zonder bekoring is, leidt tot een ‘literaire’ taal waar men vooral bij de aanvang der lectuur wat onwennig tegenover staat, en geeft aanleiding tot een zekere nadrukkelijkheid in de verwoording die niet altijd in verhouding is met de inhoud van het meegedeelde, wat wel eens een minder genietbare opgeschroefdheid van de vorm veroorzaakt.

Doch even kenschetsend voor Teirlincks proza als de hoger aangehaalde alexandrijn, zijn de zinnen die er met een onthutsende contrastwerking onmiddellijk op volgen, en die door hun naar vulgariteit zwemende woordkeuze de plechtige zesvoeter als het ware een ironische resonans geven: ‘Aan het lijf van moeder Schamps bij voorbeeld, kan wel voor een kuip vijffrankstukken zijde hangen en kant. Het belet niet dat haar vierkante snuit en haar monumentale boezem elke zweem naar een modelijn ontmoedigen.’ Zo gebruikt hij de meest disparate taalelementen door elkaar om zijn proza luister van klank en kleur en rhythme bij te zetten, daarbij ongetwijfeld gestalte gevend aan de meest intieme dualiteit van zijn wezen, waarin overbeschaving en volkse vulgariteit, wereldwijze perversie en oergezond vitalisme naast elkander wonen. De strijd tussen beide, belichaamd enerzijds in het recent-adellijk geslacht der Caloens, anderzijds in de boskantersstam der Jeroens, vormt trouwens het thema van dit boek, en loopt bovendien als een dubbele rode draad door gans zijn oeuvre. Doch nergens zal men hem op een volledige inzet van zichzelf betrappen, zomin aan de ene als aan de andere zijde. Steeds blijft hij de toeschouwer die zich niet engageert, de levensdilettant die voor eigen genot even zoete nectar zuigt uit zijn monkelende provincialistische typeringslust waar zulks van pas komt, als uit zijn naar het morbide neigende voorliefde om in geraffineerde dosering allerlei perverse bijzonderheden van decadente levens te beschrijven. Bij het een als bij het ander blijft de toon bijna doorlopend sceptisch-superieur, met subtiele nuances die gaan van vriendelijke ironie tot geblaseerd cynisme. Zeldzaam zijn de momenten waarop hij zijn critisch standpunt mildert tot deelnemende vereenzelviging met zijn personage, zoals in het laatste deel van het eerste boek, waarin Brozen met een aangrijpend elegisch accent zijn mislukt leven verhaalt, en dat m.i. het gaafste en het menselijkste hoofdstuk van de hele roman geworden is.

Na deze poging om van uit het werk als taalschepping inductief de literaire persoonlijkheid van de schrijver te karakteriseren, past het dat we in het licht daarvan de roman als artistiek werkstuk op zichzelf beschouwen. Het Gevecht met de Engel is een monumentaal verbeeldingswerk dat door zijn bijna irreëel en buitentijds karakter alle maatstaven die bij

[p. 499]

de beoordeling van de hedendaagse roman gebruikelijk zijn, zo goed als waardeloos maakt. Het verhaal werd weliswaar zeer nadrukkelijk in tijd en ruimte gesitueerd (de meeste gebeurtenissen vinden plaats tussen 1919 en 1940, in en om de gemeente O.L.V. Welriekende, gelegen in het Zoniënwoud), doch Teirlincks scheppende fantasie heeft ze met de vermetelheid die haar eigen is, naar een haast mythisch plan getransponeerd, waar het meer-dan-levensgroot formaat van de meeste zijner helden deze nauwkeurige situering tot een doorlopend anachronisme maakt. En niet alleen de personages doch eveneens het decor waarin ze evolueren, en de gebeurtenissen die ze ontketenen en waaraan bijna allen ten onder gaan, tarten elke eigentijdse realiteit. Het hedendaagse Zoniënbos wordt onder 's schrijvers toverroede weer het machtige, schier ondoordringbare woud van eeuwen her, waar een patriarchale stam van oersterke reuzen enerzijds een epische strijd om zelfbehoud levert tegen een onwaarschijnlijke feodale burchtheer (die zelf met allerlei duistere middelen een kamp op leven en dood om de hegemonie heeft aangegaan met het oudere adellijke geslacht van zijn echtgenote), en anderzijds in een reeks van nooit opgehelderde moorden en gewelddaden zijn eigen rangen decimeert. Men heeft Teirlinck verweten dat hij zijn verhaal zo expliciet in deze tijd heeft gesitueerd, terwijl het er zo klaarblijkelijk niet in thuis hoort. Ik moet zeggen dat het mij eigenlijk niet heeft gehinderd. Ik vind dat integendeel juist deze uitdrukkelijke tijdsbepaling de fantastiek van de roman verhoogt, door er bij contrastwerking het onwezenlijke karakter van te beklemtonen, - wat wellicht de bedoeling van de schrijver is geweest. Doch zelfs indien zulks niet het geval mocht zijn, dan nog verandert deze chronologische vergissing niets aan de intrinsieke waarde van het boek, - evenmin als Pallieter opgehouden heeft een meesterwerk te zijn nadat een pientere Hollandse dame verontwaardigd had veropenbaard dat Timmermans de Begijnenbossen langs de Nethe schaamteloos had uitgevonden. Teirlinck is nu eenmaal overwegend een verbeeldingskunstenaar, en men moet zijn werk niet beoordelen volgens de normen van een romankunst die door haar nuchtere, naturalistisch geöriënteerde kijk op het leven de fantasie een steeds geringer wordend aandeel in de kunstschepping toekent.

Heeft men zich eenmaal vertrouwd gemaakt met de verruimde epische conventie die door deze schrijver gehuldigd wordt, dan zal men aan de lectuur van deze meer dan vijf honderd bladzijden lange roman veel aesthetisch genot beleven, zij het dan ook overwegend vorm- en verbeeldingsgenot. Een bijzondere vermelding verdienen in dit verband de schitterende lyrische passages waarin de auteur de indrukwekkende grootsheid van het machtige Zoniënwoud oproept. Hier heeft men volstrekt geen moeite om de pathetische toonaard en de gekoesterde taal, waarvan het soortelijk gewicht elders soms nogal zwaar uitvalt, te aanvaarden, wijl ze in evenredigheid zijn met de verhevenheid van het onderwerp. In dit opzicht is het eerste boek ongetwijfeld het sterkste. Het heeft een episch-mythische allure

[p. 500]

die de weidse vorm op overtuigende wijze vult en steunt, en bijwijlen zelfs doet openbloeien in pakkende evocaties van buitentijdse grootheid, zoals bijvoorbeeld in de machtige brok sagen-epiek, waar de moeder haar twee zoons betrapt terwijl ze bij nacht het half-vergane lijk van de door hen vermoorde broeder ontgraven. Deze moeder is trouwens de schoonste en, samen met Brozen, de meest levensechte figuur uit de roman. Want men heeft goed te redeneren dat de haast irreële, mythische sfeer de buiten-menselijke afmetingen der personages rechtvaardigt, en dat dit boek misschien wel de luisterrijkste bladzijden bevat die men van een groot stylist als Teirlinck verwachten mag, - toch wordt men onwillekeurig dieper geboeid en pas dan werkelijk en volledig ontroerd, wanneer de echte, levende, lijdende mens waarin elk zichzelf herkent, in de schamele grootsheid van zijn onverhulde realiteit op ons toetreedt. En dat is naar mijn mening het gemis dat niet alleen dit onloochenbaar merkwaardige boek doch tevens het hele oeuvre van Teirlinck aankleeft: dat de louter menselijke ontroeringskern al te vaak door een overmachtige verbeelding en een barok aandoende vormenweelde wordt verstikt. Verre van mij, te beweren dat Het Gevecht met de Engel geen diepere boodschap bevat. Ik geloof integendeel dat het werk rijker is aan bedoelingen dan men op het eerste zicht zou veronderstellen, doch deze laten zich slechts vermoeden onder de vele kleurige sluiers waarin fantasie en taalplastiek ze hebben gedrapeerd. Zelfs van de hoofdgedachte, waarop in de bijbels-geïnspireerde titel wordt gezinspeeld, dat levensmoed de hoogste deugd, en de prijs van het heil onzer ziel de smart is, blijkt doorheen het verhaal de draad niet altijd duidelijk te volgen.

Ik ben er me wel van bewust dat deze tamelijk eenzijdige beschouwingen het onderwerp volstrekt niet hebben uitgeput. Een werk als Het Gevecht met de Engel kan men van uit verschillende standpunten benaderen, al naar gelang van eigen geestelijke aanleg en literaire gevoeligheid. Men kan het dithyrambisch loven als stylistisch verbeeldingswerk van hoge klasse, en men kan het afwijzen als een te late nabloei van een stijlperiode die we ontgroeid zijn en waarvan we nog wel met een zeker ontzag de overdadige vormenpracht kunnen bewonderen, doch waarvan de geëxalteerde gevoelsuitdrukking niet meer beantwoordt aan onze moderne smaak. Ik meen dat men in beide gevallen een onrechtvaardigheid begaat en dat de waarheid genuanceerder is. Doch alleen reeds het feit dat het tot dergelijke uitersten van tegenspraak aanleiding kan geven, bewijst zijn onmiskenbare belangrijkheid.