Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 382]

De laatste ronde

Doorgaande trein

Er stappen mensen in de trein,

zij hebben grote vaak;

de éne legt zich in een hoek,

een ander op zijn kaak.

Hier dampt een pijp in zachte mond

daar kreukelt een gazet,

een koppel zucht, - zij strelen stom

en kennen geen verlet.

Een ambtenaar met vaste plaats

slaapt valse tanden bloot,

een vrouw vecht tegen tranen, en

een meisje wordt plots rood.

Valiezen liggen opgetast,

geheimnisvolle vracht,

- vertrapte handschoen in de gang,

de trein rijdt dag en nacht.

Er zitten mensen in de trein,

zij hebben grote vaak

de conducteur is afgestapt.

De trein? - Die rijdt maar raak.

Jo de Meester

Spanje en Nederland

Al is er in de Spaanse poëzie een neiging om zich te verdiepen in de ingewikkelde ziel van het eigen volk, toch begint zij in toenemende mate haar inspiratie buiten de landsgrenzen te zoeken, waarbij de Lage Landen een bijzondere plaats innemen om de vermaardheid, die onze schilderkunst daarginds geniet. Zo liet de geboren Chileense, Stella Corvalán, haar gedicht Sinfonía del viento (Sympfonie van de wind, 1951) illustreren door een Nederlandse schilderes, die verschillende malen in Spanje exposeerde. Naar aanleiding van haar bezoek aan Nederland, dat haar om zijn schilderachtige eenvoud verrukte, schreef Stella Corvalán een achttal nog niet gepubliceerde gedichten, waarvan er hier een in vertaling volgt, dat gewijd is aan een fragile vertegenwoordigster van onze flora:

Ik neem met zachte, lichte vingers
een kleine bloem gegrift uit goud;
haar wiegelende kroon voert mij
glanzen mee van de herfst.
Zij is zo teer in haar subtiele sier,
dat mijn mond haar even heeft beroerd,
of fijne blaadjes vallen op mijn hand.
Misschien verwoest een blik haar trillend goud.
Zij schijnt mij in de schemering
nog slechts een broze vlinder,
als een parel in mijn ziel gevat.

Evenals Stella Corvalán liet Pater Bertrán S.J., een van de belangrijkste religieuze dichters in het huidige Spanje, zijn nieuwste verzenbundel Entre silencio y vuelo (Tussen stilte en vlucht) door een Nederlands kunstenaar illustreren. Ook zijn gedichten dragen, hoewel meer verstild, de kenmerken der Spaanse lyriek, die geen nauwgezette analyse van stemmingen geeft, maar die in haar vervoering alle menselijke gevoelens wil betrekken, die zich bedwelmt aan de tover van een woord, die zich een eigen kosmos schept, vol van gedurfde beeldspraak, en daarmee verwantschap vertoont met de Oosterse lyriek, die hier bekend werd in een harer verhevenste uitingen: de Psalmen. Een vijftal gedichten uit de bundel van Pater Bertrán verscheen afzonderlijk in het November-nummer van het belangrijke Spaanse en Hispano-Amerikaanse tijdschrift Correo literario onder het opschrift: Holanda

[p. 383]

al filo de los ojos (Holland in de scherpte der ogen). Van een dezer verzen, waaronder twee getiteld Amsterdam en Maestrick, volgt hier een vertaling, ter ere van hem, wiens eeuwfeest wij dit jaar vieren:

Museum Kröller-Müller

Vanaf kerse- en amandelaars,
ongekunsteld bloeiende in het prille,
kinderlijke licht van een maagdelijke lente;
van de dromerige zuiverheid van deze
schuldeloze tak of peinzenszware leliën,
doorschijnend in kristallen vaas;
van deze blauwe vaart met boot en brug
en een speelgoedhuifkar op de weg;
van het amberen strand en de theerozen
rand van schuim en de wilde reven der meeuwen
- alles geheven in verblindende tover
van levende kleuren in vervoering -
naar de doffe eentonigheid en het leven
van eenvoudige binnenhuizen, arme levens
in loodzwaar grijs en bruinig licht;
naar het noodlot van een bezeten bocht,
die met sombere vangarmen grijpt
- onrustige ster met veelvormige punten -
die meesleurt in droevig stralen
loof, rotsen, wegen, golven, hemelen;
naar de stomme verlatenheid van het drama
van de arme grijsaard, die op een kale stoel
dicht bij een vuur, dat in de koude avond
van een verlaten haardstee sterft, stom snikt
en hoofd en tranen in zijn vuisten verbergt.

Simon Vesters

Jose Ortega Y Gasset 70 jaar

Castilië heeft zopas met een zuiderse geestdrift de 70ste geboortedag van een zijner grootste zonen gevierd. José Ortega y Gasset geldt met recht als een van de voornaamste vertegenwoordigers van het moderne Spanje. De keurigheid van zijn formulering, zijn gevoel voor de actualiteit van de culturele vragen, een geestelijk ‘vagantisme’ dat zich niet aan banden wil leggen en steeds de vrijheid van denken bewaart, hebben hem een grote schaar lezers en toehoorders geschonken. Nochtans schijnt deze tot denker gekroonde mens niet helemaal aan de vloek van het spreekwoord ‘Men is nooit profeet in eigen land’ te ontkomen.

Een afgemeten, nochtans niet onbelangrijke en zelfs invloedrijke schaar jongemannen uit de jongste generatie van Spaanse intellectuelen heeft José Ortega y Gasset tot het mikpunt van haar kritiek gekozen. Wij bedoelen hiermede de groep die zwermt rond het tijdschrift ‘Arbor’ dat door Rafael Calvo Serer bestuurd wordt, en ook het tijdschrift ‘Opus Dei’ dat door de monarchisten en vele Spaanse intellectuelen gelezen wordt. Deze twee groepen zweren enkel bij de geestelijke nalatenschap van de conservatief-monarchistische historicus Menendez y Pelayo wien Spanje een ‘Summa’ van zijn geestesgeschiedenis tot op onze dagen dankt. In Ortega y Gasset zien ze eerder een vrijzinnig en liberaal philosoof, een tegenhanger van Menendez y Pelayo dus.

Meer verzoenend staat tegenover hem de hogere leiding van de Falanga. Daar weet men al te best dat José Ortega y Gasset eenmaal de geliefde leraar was van de partijstichter José Antonio Primo de Rivera. De falangistische intellectuelen kunnen zich daarom allen als Ortegianen doen doorgaan want geïnspireerd door de schrijver van ‘De Opstand van de Massa’ die om een verantwoordelijkheidsbewuste minderheid riep hebben zij hun eerste revolutionnaire vlucht genomen. Zij wrijven Ortega y Gasset alleen aan dat hij zich te vroeg in zijn ‘Ivoren Toren’ van zuivere beschouwing heeft teruggetrokken. Het Falanga-milieu wordt niet geplaagd door de wens Ortega voorbij te streven en hem achter te laten voor wat hij waard is. Het voelt zich tot hem aangetrokken en terzelfdertijd door hem teruggestoten. In de grond hoopt men nog steeds op hem, zoals een paar maanden geleden nog uit de woorden van de generaal-directeur voor de pers, Juan Aparicio, kon afgeleid worden.

De op afstand staande toeschouwer die niet dag voor dag met Ortega in dezelfde familie huist mag de houding van deze twee vooraanstaande jonge krachten vreemd voorkomen. Doch voor Spanje is Ortega geen voorwerp van critische beschouwing maar eerder een hartstochtelijke belevenis.

[p. 384]

Het hedendaagse Spanje is met zijn gedachten doorkruid. Hij is immers de benjamin van de ‘generatie 98’, die met haar Ganivet, Unamuno, Baroja en Azorin de Spaanse geschiedenis een wending gaf. Op zijn beurt heeft hij de volgende generatie, die van Juan Ramon Jimenez, Garcia Lorca en José Antonio Primo de Rivera, geïnspireerd. ‘Hij heeft ons allen boven het doopbekken gehouden’ bekende onlangs een van de meest vooraanstaande Spaanse intellectuelen. Heeft de rector van de Madrileense universiteit, Lain Entralgo, niet onlangs verklaard: ‘Ortega is en blijft een klassieke denker zolang er grootmoedige, edelmoedige en toekomstbereide Castiljanen zullen zijn’.

Misschien ligt zijn betekenis minder in de originaliteit van zijn gedachten dan in de bemiddelingsrol die hij speelt. Door zijn buitengewone intelligentie is het hem gelukt het ‘waaien van de geest’ in alle regionen van menselijke cultuur op te vangen en even schitterend als licht in woorden te vatten. Unamuno staat naast hem als een ‘Baskische bijlzwaaier’. Terwijl Unamuno zich op een paar grondgedachten toelegde, is Ortega y Gasset als een haven waar schepen van alle nationaliteiten komen aanleggen. Nooit heeft hij de superioriteit van één enkele specialiteit, van één enkele philosophie geduld. Als een ‘Enfant prodigue’ heeft Ortega y Gasset gedachten en opinies met kwistige handen uitgestrooid. Hij heeft met deze gedachtenrijkdom geschitterd maar ook verblind. Hij liet zijn toehoorders en bewonderaars nooit tot rust komen en ontzegde hen steeds het laatste grote geschenk dat zij van zijn rijke tafel mee naar huis hadden willen nemen om het zeker te bezitten: een afdoend, onfeilbaar en allesomvattend systeem. Ortega had het hen meermaals beloofd. Het is nooit gekomen. Na een reeks ophefmakende essay's had gerust een pauze mogen intreden met de hoop dat ditmaal Ortega y Gasset tot een laatste klare uiteenzetting zou komen. Maar na de ene reeks luidde de denker weer een andere in...

Wegens zijn trouwe vriendschap, hebben wij, Europeanen, grote verplichtingen jegens Ortega. Zijn vriendschap is er een voor het ganse lange leven. Ortega is een volbloed Europeaan. Hij studeerde zo wat overal. In Marburg, Berlijn en Leipzig heeft hij verbleven en het Duitse denken in zich opgenomen. Ortega y Gasset is dan ook verder gevormd geworden door vertrouwdheid met de Franse philosophie. Hij heeft zijn land met de buitenwereld verbonden.

Hij is steeds zeer nauw met het leven verstrengeld geweest. Men kan in zijn letterkundig werk vele levenswaarden ontdekken buiten de esthetische waarden om: ‘Men moet doordringen tot het exhaustief menselijke’ zegt Ortega. Hij meent dat de letterkundige bijvoorbeeld geen levensvreemde mag zijn: hij moet intellectueel openstaan voor hetgeen zich in de wereld afspeelt en zich bezig houden met levenswaarden en levenswaardering. Hij moet het doen, niet op de wijze van de wetenschapsmens, wel op de wijze van de kunstenaar.

De rijke geest van Ortega moge de mensheid nog menige baken schenken op haar moeizame pelgrimstocht. Indien een Spanjaard het doctoraat van meer dan een Europese universiteit verdiend heeft dan is het zeker de 70-jarige Don José Ortega y Gasset.

M.S.