Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 349]

Anton van Duinkerken
Sint Bernardus bij Dante

Om welke reden is het de heilige Bernardus van Clairvaux, die in de 31^e zang van Dante's Paradiso de leiderstaak van Beatrice overneemt?

Dit moest geschieden door een getuige der zaligende aanschouwing, die reeds als sterveling, - immers Dante moest hem kunnen volgen -, de wegrukkende zielservaring van de liefde op zulke wijze gekend had, dat hij doordringen mocht tot de hoogste hemel. Onder dit opzicht kwam Sint Bernardus zeker in aanmerking om een aards mens in te wijden tot de uiterste geluksgeheimen, maar was hij toch de eerstaanwijsbare niet. Zijn naam wordt in Dante's brief aan Can Grande van Verona tussen de namen van andere mystiekervaren schrijvers opgesomd, zonder dat iets hem van hen schijnt te onderscheiden.

De tekst is opmerkelijk genoeg om aandachtig bekeken te worden. Er zou namelijk uit kunnen blijken, dat de schrijver van de brief aan Can Grande met de mystieke leer van Sint Bernard weinig vertrouwd is geweest. Hij behandelt de vraag, of de Godservaring van de verrukte mens enig herinneringsbeeld achterlaat in diens voorstellingsvermogen. ‘Om te begrijpen, waarom dit niet gebeurt’, zo verklaart hij ‘dient men te weten, dat het menselijk inzicht gedurende dit leven krachtens de natuurgenootschap en wezensverwantschap, die het heeft met de zelfstandigheid, waarvan het is afgescheiden en die het nochtans wil doorzien, bij zijn verheffing hiertoe, als die plaats vindt, slechts in zoverre wordt verheven, dat na de wederkeer het geheugen faalt, omdat de menselijke waarnemingswijze overschreden werd. Dit geeft de Apostel ons te kennen, wanneer hij aan de Corinthiërs schrijft: “Ik ken een mens, die naar de derde hemel is weggerukt, - in het lichaam of buiten het lichaam, dit weet ik niet, God weet het, en hij zag de verborgenheden van God, die een mens niet na-vertellen kan.” Dus, toen hij door de verheffing van zijn inzicht boven zijn mensenverstand was uitgestegen, herinnerde hij zich niet, wat er buiten hem om gebeurde. Ook in Mattheus wordt ons dit aangeduid, als de drie leerlingen op hun aangezicht gevallen zijn en later niets meer hierover zeggen, als waren zij het gebeurde vergeten. Bij Ezechiël staat eveneens: “Dit zag ik en ik viel op mijn aangezicht”. Zou dit alles nog niet genoeg zijn voor afgunstigen, laat hen dan Richard van Sint Victor lezen in zijn boek De Contem-

[p. 350]

platione, of Bernardus in zijn boek De Consideratione of Augustinus in De Quantitate Animae; hierna zal hun afgunst bedaren’.

Als kenmerk van de mystieke verrukking geldt hier dus haar onweergeefbaarheid. Doch juist over dit kenmerk oordeelt Sint Bernardus enigszins anders dan Sint Augustinus, die de volstrekte afwezigheid van alle verbeeldingsbeelden voorop stelt, terwijl Bernardus een overschaduwing van het ontledigde verbeeldingsveld door bovennatuurlijke voorstellingen, waaruit iets mededeelbaars den mysticus bijblijft, tot de orde der verrukking rekent.

Het ware denkbaar, dat de dichter van de Divina Commedia om deze opvatting over de verbeelding Sint Bernardus onderscheiden had van Sint Paulus of Sint Augustinus, toen hij aan het einde van zijn aardse reis door het hiernamaals een plaatsvervanger voor Beatrice behoefde. De schrijver van de brief aan Can Grande, die waarschijnlijk toch wel Dante zelf is, schijnt zulk een reden niet te erkennen. Hij geeft ons geen enkele verklaring van Dante's bijzondere voorkeur voor de heilige Bernardus.

Nader tot een juist begrip brengt ons Pietro Alighieri, de zoon van Dante en van Gemma Donati, in de aantekeningen, die hij naliet over de uitleg, door de dichter zelf aan zijn hoofdwerk gegeven. Pietro schrijft over zijn vader: ‘Wanneer hij voorstelt, hoe hij achtergelaten wordt door Beatrice, is zijn bedoeling, dat wij met de theologie God niet kunnen zien en doorkennen, hiertoe is de genade en de aanschouwing nodig. Derhalve verkrijgt hij door bemiddeling van de contemplatie, van de H. Maagd de genade, dingen te mogen schouwen, die niet waargenomen kunnen worden door geschriften’.

‘Talia, quae per scripturas percipi non possunt’, zijn dingen, die de theologische kennis niet aan iemand bijbrengt.

Ofschoon Dante voor de theologische kennis, dus ook voor de leer betreffende de zaligende aanschouwing, vast te rade gaat bij de heilige Thomas van Aquine, schrijft hij, wellicht op Thomas' eigen gezag, aan Sint Bernard een hogere wetenschap toe, waaraan alle boekenwijsheid vreemd bleef, doch die de allerhoogste levenskennis is. Toen de Cisterciënsers van Fosseneuve hem verzochten, bij hen te komen spreken over het Hooglied, antwoordde Thomas van Aquine, dat hij de geest van Sint Bernard zou moeten bezitten om te kunnen doen wat Sint Bernard gedaan had. In de waardering van de grote scholastici der dertiende eeuw behoorde Sint Bernardus tot de ongeleerden, wier wijsheid echter de mannen van studie beschaamt. Het tractaat van Sint Petrus Damiani De sancta simplicitate scientiae inflanti anteponenda uit de elfde eeuw, had sterk de overtuiging gevestigd, dat geleerdheid voor heiligen overbodig is. Sint Franciscus van Assisi scheen door zijn levenswandel deze opvatting voldoende pakkend toe te lichten om er heel zijn eeuw, maar inzonderheid al zijn volgelingen, diep van onder de indruk te brengen. Het gezelschap van de heilige onwetenden werd uitgebreid met Sint Benedictus, over wie de rijkbelezen

[p. 351]

Franciscaan Sint Bonaventura zeer nederig, maar niet zonder tendentie, opmerkt: ‘Anima beati Benedicti bene fuit contemplativa, quae totum mundum vidit in uno radio solis. Non multum studuerat ipse nee libros habebat’. Enkele bladzijden tevoren had Bonaventura in hetzelfde boekwerk afdoend vastgesteld: ‘beatus Bernardus parum sciebat’.

Goed vertaald, wil dit niet zeggen, dat de heilige Bernardus weinig wist, immers allerlei argumenten put Bonaventura uit Bernardus, maar het betekent, dat hij zich weinig met theologische vakwetenschap bezighield. Is dit wellicht de reden, waarom Dante, nu de laatste aardse wijsheid hem ontvallen moet, terwijl hij nochthans mens van vlees en bloed blijft, zijn toevlucht tot Bernardus neemt, die zich in boekengeleerdheid dan zou verwijderen van Augustinus en van Richard van Sint Victor, met wie de schrijver van de brief aan Can Grande hem overigens gelijk stelt.

Van de drie gidsen, Vergilius, Beatrice, Bernardus, speelt de laatste in de Divina Commedia de kortste, maar, dit zag Gilson met zijn gewone scherpte heel duidelijk, de waarlijk beslissende rol. Bernardus treedt op, waar Beatrice moet wijken, zoals Beatrice optrad waar Vergilius wijken moest. De tegenstelling tussen de laatste woorden van de wijkende Vergilius en de laatste woorden van de wijkende Beatrice kon aan de tekstverklaarders moeilijk ontgaan. Ze is haast pijnlijk evident. Maar er is even stellig opvallende overeenkomst in de wijze van verdwijnen en van vervangenworden. De Nieuw-gekomene verantwoordt in beide gevallen de personenwisseling met een redengeving, die Dante zelf aangaat.

Hierom is niet uitsluitend van belang, te vernemen, wat de dichter Sint Bernardus laat bidden tot Maria, ofschoon dit deel het allerschoonste van heel zijn werk is en dus onmiddellijk de aandacht trekt. We moeten bovendien nagaan, hoe het heengaan van Beatrice en het optreden van Sint Bernardus op Dante inwerken. Deze verandering kondigt zich bij hem aan door een visioen van het vreugdespel der engelen, waarnaar hij, afkomstig uit het zondige Florence, met meer verbazing kijkt dan waarmee pelgrims uit barbaarse landen de felle kunstschatten van Rome verstomd gadesloegen.

A. van Delft, wiens Dante-verklaring niet overal de verdiende waardering verwierf, herinnert ons bij deze vergelijking met barbaarse pelgrims aan een tafereel uit de Vita Nuova. Daar verhaalt de dichter, hoe tegen het einde van de vasten van het jaar 1291, - Beatrice was gestorven op 8 Juni 1290 - talrijke pelgrims door Florence trokken, onderweg naar Rome, waar gedurende de Goede Week de zweetdoek van Veronica werd uitgestald in de Sint Pieterskerk. Deze pelgrims, uit een ver land gekomen, zijn vreemdelingen tegenover Dante's verdriet. Zij gaan hieraan in gepeinzen voorbij, zuidwaarts ‘om de gezegende beeltenis te zien, welke Jesus Christus ons achterliet als een afdruk van Zijn alleredelst, thans door mijn vrouwe in heerlijkheid aanschouwd gelaat’.

In zang 31 van Paradiso gaat de reeds aangehaalde vergelijking met de pelgrims, die in Rome verstomd de felle kunstschatten gadeslaan, verder.

[p. 352]

Dante vereenzelvigt zich met zulk een pelgrim, die, na aankomst, zich van de verre reis herstelt in het heiligdom, waar zijn gelofte hem heenvoerde en die het hele gebouw rondziet zonder nog op onderdelen te letten.

Dan draait hij zich om, per domandar la mia donna di cose, om allerhande dingen aan zijn leidsvrouw te vragen. Op dit ogenblik ziet hij haar vervangen door de grijsaard, over wiens ogen en wangen de welwillende blijheid, benigna letizia, is uitgevloeid, die past bij een tedere vader.

Op aarde, in 1291, miste hij Beatrice, toen hij pelgrims naar het gelaat van Christus zag trekken.

Als in de hemel het ogenblik daar is, dat hij Beatrice missen moet als leidsvrouw, vereenzelvigt hij zich met de pelgrim, die wellicht uit Kroatië komt en bij het eindelijke zien van de zweetdoek in gedachten bij zichzelf zegt: ‘Heer Jesus Christus, waarachtige God, was zó Uw gelijkenis?’

Ma dice nel pensier, fin che si mostra:

‘Signor, mio Gesù Cristo, Dio verace,

Or fu si fatta la sembianza vostra?’

Tale era io mirando la vivace

Carità di colui, che in questo mondo,

Contemplando, gusto di quella pace.

Zoals die pelgrim bij het zien der gelijkenis van de levende Christus in de zweetdoek van Veronica, zo voelde zich Dante, toen hij opkeek naar de levende charitas van de heilige, die als sterfelijk mens op deze wereld in zijn contemplatie genieten mocht van gindse vrede.

Similitudo, charitas, contemplatio, gustus, pax: vijf kernwoorden van de Bernardijnse mystiek in vier regels van Dante bewijzen, dat de dichter niet een vrome legende verlitteratuurde, gelijk dit ook geschoolde en befaamde kanselredenaars zo dikwijls in de toekomst zouden ondernemen, maar dat hij helder de samenhang der wezensbestanddelen van de Bernardijnse humaniteitsleer doorgrondde.

Zijn zoon tekent aan, dat kennis voor schouwing moest wijken. Doch dit verschijnsel moest zich in dit geval voordoen bij behoud van de bestaansvoorwaarden der menselijke verbeeldingskracht. Het moest zich voordoen in de gehandhaafde orde van de creatuurlijkheid. Bernardus richt de ogen van de schouwende kunstenaar weg van alles, wat daardoor in de aardse diepte zijn aandacht trok, naar de zetelende Koningin, aan wie het hemelse rijk is onderworpen en toegewijd.

Eerst, wanneer Sint Bernard ziet, dat Dante's oog vast en aandachtig op Maria is gevestigd, neemt hij vrijwillig de leraarstaak op zich. De dichter laat hem zijn theorie over de kinderdoop uit de brief aan Hugo van Sint Victor herhalen, een persoonlijk onderdeel uit zijn theologie. Vervolgens herinnert hij aan hetgeen Bernardus over de zending van de engel Gabriel

[p. 353]

schreef, een van de meest aangrijpende gedeelten uit zijn prediking. Eerst dan heft hij tot Maria de lofspraak in gebedsvorm aan, die in de meest verhevene aller vrouwen allereerst de ootmoed huldigt, geheel volgens het inzicht, dat uit de geschriften van Sint Bernard blijkt. De moeder der genade wordt in die verrukkelijke hymne geprezen, omdat zij de menselijke natuur veredelde: l'umana natura nobilitasti.

Verdergaande ontleding van Dante's woordkeus bij vergelijking met de inhoud van Sint Bernardus' werken kan nog dieper overtuigen van het feit, dat voor Dante heel de Bernardijnse leer openlag, zoals voor Sint Bernard de bijbel, maar dat hij niettemin zijn dichterlijke zelfstandigheid wist te bewaren bij herschepping van de geliefde gestalte ten sprekenden leven.

Gelijk in de drie zangen, die de Commedia besluiten, is de heilge Bernardus nadien door geen dichter gehuldigd omdat hij door geen latere meer zo indringend is begrepen.

Zelfs kan men staande houden, dat na het begin van de veertiende eeuw een verval der Bernarduskennis intreedt ten gunste van een leerstellig tekstgebruik, dat meermalen citaten ontwricht tot bewijsplaatsen van iets anders dan zij in werkelijkheid niet betogen.