Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 313]

Nederlandse letteren
Nieuwe poëzie in Nederland
door Pieter G. Buckinx

Ongetwijfeld moet het worden toegejuicht dat de meeste jongere dichters in Nederland zich inspannen om de poëzie te hernieuwen en haar in de eerste plaats als taalschepping, dus als een zuiver creatieve functie te beschouwen. Wie dit streven aanvaardt, moet ook het experiment aanvaarden dat de hernieuwing mogelijk maken kan. Wie zegt ‘experiment’ weet bovendien dat hij zich aan gelukkige en minder gelukkige probeersels mag verwachten en dat het experiment op zichzelf uitsluitend op nieuwe taalmogelijkheden gericht is en derhalve veeleer een overgang naar de nieuwe poëzie dan een definitief bereiken kan betekenen. Het lijkt mij dan ook passend sommige onhebbelijkheden van de hernieuwers over het hoofd te zien, er mee rekening houdend dat elke vernieuwing, zoals elke strijd, slachtoffers en fanatieke aanhangers eist, die aanvaarden dat hun eigen prestaties in het niet verzinken als zij maar bevrijdend of sanerend zijn geweest.

Het moet echter niet meer worden aangetoond dat de experimentatoren tot nu toe slechts weinig nieuws hebben aangebracht. De hernieuwde belangstelling die door de huidige jongeren voor de eerste experimenten van Paul Van Ostaijen aan de dag wordt gelegd, wijst er op dat de hernieuwers voornamelijk hun heil zoeken in de poëzieopvatting die van Ostaijen in zijn eerste periode gehuldigd heeft, maar die hij reeds spoedig daarna als een overwonnen standpunt beschouwde. Ik weet het, wie met de evolutie van de poëzie begaan is moet belangstelling kunnen koesteren voor Paul van Ostaijens grillige explosies, die niet eens typografisch gedrukt doch slechts gereproduceerd kunnen worden, voor deze onthutsende gedichten waarin hij voor het eerst in Vlaanderen, op verwarrende wijze, het jachtende leven in de grootstad, met zijn Music-halls en zijn bioscoop-attracties, met zijn havenkroegen en zijn gure beregende straten heeft opgeroepen, maar men mag niet uit het oog verliezen dat de dichter van ‘Feesten van Angst en Pijn’ eerst aan zijn werkelijke vernieuwing toe was toen hij zijn eerste standpunten verloochend had en zijn laatste gedichten schreef, of toen hij, zoals Anthonie Donker getuigde, ‘de phase van het extreem expressionisme reeds weer voorbij was en van zijn musicalisme de waardevolste elementen

[p. 314]

voor een weer meer zinrijke, dus tot het geestelijke karakter van de taal terugkerende poëzie aanwendde’.

Dat de huidige experimentatoren meestal deze laatste verworvenheden van Paul van Ostaijen over het hoofd zien, om terug te grijpen naar zijn eerste werk, is begrijpelijk in een periode waarin bij sommigen het geloof in de gevestigde levenswaarden plaats heeft gemaakt voor een verwoede nihilistische levensbeschouwing.

De omstandigheden waarin de nieuwe jeugd is opgegroeid hebben niet alleen haar levensinzicht doch meteen ook haar poëtisch aanvoelingsvermogen geschokt en vertroebeld. Het was dan ook vanzelfsprekend dat zij voor haar nieuwe visie op het leven nieuwe beelden en nieuwe uitdrukkingsmiddelen moest zoeken en dat zij zelfs de taal geweld zou aandoen om haar in overeenstemming te brengen met haar eigen aanvoelingswereld.

Het experimenteren met de taal en de verbeelding kan tot verrassende resultaten leiden, maar wanneer het experiment louter op het negatieve gericht is of wanneer de dichter met de taal en de verbeelding gaat spotten, dan kan zijn werk geen stimulans meer zijn om het poëtisch bewustzijn wakker te houden en dan moet ook zijn experiment verworpen worden.

Dit lijkt mij, jammer genoeg, meestal het geval te zijn met de poëtische experimenten die ons in de laatste tijd uit Nederland werden toegezonden. Een van de meest vooruitstrevende jongeren is de dichter Lucebert, die ons in zijn laatste bundel De Amsterdamse School op een poëzie vergast die het tegendeel is van het ronkend prosodisch gedreun waarvoor hij, niet helemaal ten onrechte, een verwoede afkeer koestert. Het rhythme van deze poëzie is opzettelijk traag en hortend en de toon is vaak zo alledaags dat het wel lijkt of wij met in stukjes gehakt proza te doen hebben. Het is een veeg teken dat deze poëzie hierdoor als poëzie haast ongenietbaar wordt. Zij is opzettelijk onlogisch en zij streeft een opzettelijke originaliteit na, waar zij aan de woorden hun gangbare betekenis wenst te ontnemen, of waar zij ons tracht te onthutsen door het gebruik van onlogische beelden wier effect op een tegenspraak berust. Ik citeer uit het eerste gedicht van deze bundel: gotiese blijdschap, lakken pijn, kortharen pomp, lila tranen, een deur zonder huis, muzikale naalden. Door het weglaten van de leestekens wordt de lectuur van deze verzen daarenboven niet vergemakkelijkt. Wij bevinden ons haast voortdurend in een doolhof met spiegelattracties, zoeken aarzelend onze weg, struikelen over hindernissen en schrikken plots op wanneer wij ons eigen beeld, vergroot of verwrongen, grotesk uitgelengd of monsterachtig verdierlijkt in de spiegels terugvinden. Lucebert streeft er blijkbaar naar in zijn verzen een wereld uit te beelden die krankzinnig of absurd is. Daarin slaagt hij volkomen. Of een vers als het volgende echter kans heeft tot de poëzie gerekend te zullen worden betwijfel ik zeer.

Ik ben morgen jarig jan
en alleman mag komen

[p. 315]

 

Hier is een put

 

En hier is een zweepslag

 

En zo loopt hij op een actentas trompettend

 

Pamfletten pamfletten pamfletten.

Minder opzettelijk origineel zijn de verzen die de veertigjarige dichter Jan Hanlo in The Varnished - Het Geverniste gebundeld heeft. Al verwaarloost hij eveneens de leestekens, toch blijven de meeste van zijn gedichten logisch min of meer controleerbaar en af en toe gebruikt hij zelfs een rijm dat aan zijn vers een zekere bekoring verleent. Ook zijn beeldspraak is minder grotesk dan bij Lucebert, terwijl zijn nonchalante zwier zijn muzikaal gevoel verraadt. Ik citeer hier het gedicht ‘Zonder naam’ het meest genietbare gedicht uit deze bundel, dat tevens een beeld geeft van de aard dezer poëzie.

je zachte haar wuift in de wind
je huid is blank als wit steenslag
ik denk aan je ogen en kijk naar je mond
die fijn is en waar niets op te zeggen valt

er groeit hier wild vingerhoedskruid
en pluimen van paars veenkruid
tussen de stammen van 't pijnbomenbos
en jij bent er en mooi genoeg lijk je me

de pupil van je ogen is groot en zwart
toch stralen ze als twee lampen
de klank van je stem als een echte amati
welluidend en met goede boventonen

verbaasd zie ik een engel gelijk
ben je je lacht en mijn hart klopt
je aanvaardt mijn bewondering alsof 't zo hoort
je zoekt mij - onberekenbare - en je gaat niet heen

Niet overal echter is de poëzie van Jan Hanlo even controleerbaar. In zijn laatste verzen, die enkele gelukkige vondsten bevatten, geeft hij al te zeer toe aan zijn neiging om de poëzie als een opzettelijk spel te bedrijven en van zijn vers een experiment te maken dat geen blijvende betekenis kan hebben.

Ik heb altijd bewondering voor jonge ruitenbrekers gehad. Wanneer zij zich echter tevreden stellen met het maken van scherven en niet aan nieuwbouw doen, dan blijft hun vandalenwerk vruchteloos. Hun experimenten hebben inderdaad slechts weinig zin indien zij geen nieuw bloed aanvoeren en niet aansturen op een definitieve poëzie. Dit lijkt mij reeds enigszins het geval te zijn met de verzen die Nico Wijnen en J. Wemels-

[p. 316]

felder in Tegenzin en Gal en Edik hebben gebundeld, al komen beiden eveneens tot de conclusie dat zij in een absurde wereld leven. Nico Wijnen getuigt van zichzelf dat alles leeg is binnen hem en dat een giftig bloed zijn denken verpest, terwijl hij al wat leeft ziet rotten onder de grond.

Onder mijn voeten breekt de aarde open
en als ik uit behoud de hemel grijp,
blijkt die tot nader order eveneens afgesloten,
niets dat mij verder overblijft,
dan mijzelf en de ruïne om mij heen.

De verzen van J. Wemelsfelder hebben de smaak van edik en gal en haast voortdurend roept hij een schimmelige wereld op, bevolkt met goochelaars en alchemisten, met psychopaten en paljassen, met schizofrenen en pyromanen, die een angstwekkend spel spelen in deze troosteloze tijd.

Maar bij beide dichters zijn reeds elementen aanwezig die op een gunstige kentering wijzen en men moet toegeven dat het experiment hun een nieuw woordgebruik en een nieuwe, hoewel soms nog onthutsende, beeldspraak heeft bijgebracht. Zonder reeds van definitieve resultaten te kunnen spreken, bewijzen deze bundels toch dat er op dit ogenblik een nieuwe poëzie in wording is.

Hoeveel zuiverder en delicater echter is de stille wereld die Harriet Laurey in haar bundeltje Loreley oproept. Zonder toe te geven aan de buitensporigheden van de modernisten, bereikt deze jonge dichteres hier een poëzie waarin het verlangen naar de liefde en de overgave met intense maar ingehouden ontroering uitgesproken wordt. Harriet Laurey slaagt er in de ademloze stilte hoorbaar te maken in haar vers. Dit dankt zij aan de voorzichtigheid waarmee zij omgaat met het woord, aan haar zuivere en beheerste toon en aan de indirecte wijze waarop zij haar eigen gevoelsleven prijsgeeft. Angstvallig de eenzaamheid en het verlangen naar de liefde benaderend, vereenzelvigt zij zich met de natuur, met de oester, met de schildpad, met de muilezel, met de sneeuwpop of met de meeuwen, in wier raadselachtig bestaan zij haar eigen wereld terugvindt: de onrust van de meeuwen, die zich spiegelend op droom en dood bezinnen; de schamelheid van de oester, die in de eindelijke morgen zal schitteren als parelmoer; de verworpenheid van de schildpad, een paria onder de dieren, die weet dat er geen vergelijk mogelijk is buiten haarzelf; of de nederigheid van de muilezel, die links en rechts met leed gezadeld is, maar die in stilte zijn last wil dragen. Ik citeer hier het gedicht ‘De Oester’:

Haast dier en haast nog plant ben ik de oester.
Naar mij reikt niet de kleinste kinderhand.
Maar niemand weet wat ik van binnen koester
en wat zich slapend door mijn donker plant.

[p. 317]

 

Van golf tot golf gevonden en verloren,

 

en aangespoeld, en weer verspeeld door 't strand.

 

Maar in mijn schelpen wordt de zee herboren

 

en d'éne korrel goud van al het zand.

 

 

 

Want al besta ik buiten elk verband

 

ademend zonder dat ik mij verroer,

 

ik ben ontstoken in een teder pralen,

 

straks breekt het zich uit overstelpte schalen.

 

O, eindelijke morgen, open hand,

 

waarin ik dan zal liggen, parelmoer.

Harder en zakelijker, maar ook preciezer zijn de gedichten die J.B. Charles in zijn bundel Het Geheim heeft samengebracht. Het is duidelijk dat deze veertigjarige dichter de overtuiging is toegedaan dat ‘de ware vrijheid luistert naar de wetten’ en dat er in een gedicht geen orde mogelijk is zonder de tucht van streng-bindende regels. De bundel opent met zes gedichten die haast identiek van constructie zijn, terwijl de vijftien tienregelige verzen gewijd aan Amsterdam, eveneens van een bewuste vormgeving getuigen. Vooral in zijn herfstgedichten, waarin hij het geheim van de vergankelijkheid tracht na te speuren, bereikt hij schone resultaten. Er is in woordgebruik en visie en in het overspringen van de bijna nuchtere werkelijkheid naar de verbeelding, iets van de directe dartelheid van Bertus Aafjes, in zijn weemoedige maar speelse Voetreis naar Rome:

Toen de herfst dit keer binnenjoeg,
op de achttiende van October,
na de luwste en langste zomer
die ooit om tuchtiging vroeg,
was het mij die het zag gebeuren
achter stevige ramen en deuren,
of de bomen zich rekken gingen
en in paniek te spreken aanvingen
met hun angstige kroost, de blaren:
of men misschien nog zou kunnen vluchten.

Uit de koele spreektoon die door J.B. Charles wordt aangewend breekt af en toe plots en onverwacht de ontroering los en deze ontroering is des te intenser, daar zij ons verrast en meteen iets van het levensraadsel onthult.

Verzen als deze van J.B. Charles en Harriet Laurey overtuigen ons er van dat er naast de absurde wereld, die thans zo gaarne grinnikend wordt uitgebeeld, nog een andere wereld is: de wereld van het kind, dat weliswaar gekneusd en gekwetst wordt, maar dat niettemin nog in hogere levenswaarden geloven kan.