Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 167]

Kronieken

Vlaams proza
André Demedts
Laureaat 1953 van de scriptores catholici
door Jan Boon

De bekroning van André Demedts met de jaarlijkse literaire prijs van de Scriptores Catholici heeft velen verblijd die sedert lang houden van aard en trant van deze romanschrijver die, zoals de lezer weet, ook dichter, novellenschrijver, essayist, schrijver van jeugdboeken en toneelschrijver was en het moeilijke nieuwe genre van het luisterspel met moed, degelijke ambachtelijke kennis en talent beoefende (De Rechtvaardige Keizer, De Graaf is weergekeerd, Driekoningenavond).

De keuze van dit jaar vestigt de aandacht op een literatuur waarin de sensus catholicus stroomsgemoeds, als vanzelf en schier voortdurend, aanwezig is, zonder daverende gewetensconflicten, zonder solfer en bliksem.

Aanleiding tot de bekroning werd gevonden in de laatste bundel van de trilogie ‘De Kringloop om het Geluk’ die de titel draagt ‘De Ring is gesloten’ (de vorige delen: ‘Vóór de avond valt’ en ‘Morgenlicht’). Deze trilogie verhaalt van de boeren van Schoendaele, hoe twee geslachten voorbijgaan op het stamhof te Ystert. Toch zijn het geen eigenlijke boerenromans, ik wil zeggen dat het niet opzettelijk gaat om drama of verheerlijking van de boerenwereld of de boerennatuur, het is veeleer een langzaam en groot verhaal van loutering, de weg die afgelegd wordt naar een waar geluk en in de geest van deze schrijver is dat een rustig, enigszins weemoedig, geluk. Het zijn eigenlijk drie boeken met de dragende gedachte van het geluk.

In het drieluik ontwaart men een Johannes Van Leyda, burgemeester met de gesteldheid van wereldveroveraar ‘die een groot en zeer menselijk man was geweest’, een Karel Van Leyda, wereldverzaker. Op het einde van het derde boek, zit een Hugo van Leyda, ‘nadat hij alles weer had prijsgegeven, dat hij nagestreefd en gewonnen had, naast zijn vrouw op een bank. Dat was de avond. - Was er nog sprake van liefde tussen hen? Zij waren eindelijk met elkander vergroeid. Ieder leven heeft zijn bestemming en die bestemmingen verschillen. Onze bestemming vervullen in strijd, in smart, ook in vreugde, en tenslotte in die opperste overgave

[p. 168]

aan degene, die een bestemming gegeven heeft, dat is het geheim van het geluk.

Het was donker geworden en de hemel kwam vol sterren. De wind ruiste in de bomen en aan de rivierzijde weerklonk de schreeuw van een vogel. Hij stond op en zij volgde hem naar binnen. Er was op de wijde wereld niemand meer dan hij en zij.’

Er hangt in het verhaal en in de taal van deze romans een helder en zuiver licht. Wanneer wij thans de figuur omschrijven van een legendarisch voorganger in onze vertelkunst die een wonderlijke levenswekker was, Hendrik Conscience, en ons herinneren wat hij bereikte bij middel van eenvoudige verhalen uit het leven of uit de geschiedenis van ons volk, verhalen die in zijn tijd de betekenis hadden van parabelen, dan zeggen wij: Conscience de argeloze, of wij zeggen: hij leerde ons volk lezen, hij heeft ons nationaal gevoel gered, maar toch denken wij nu vooral aan de goedheid van de mensen in zijn romans, een goedheid die aanstekelijk is, zodat zijn honderd romans in de openbare bibliotheken een school van idealisme blijven voor onze jeugd van vandaag en daarom zeggen wij nog vaak: onze vader Conscience.

Zulk een goedheid, met een meer moderne toets en daarenboven rijker van ervaring en zielsdiepte, spreekt uit de romans van André Demedts. Wij denken met ontroering aan het wonder van West-Vlaanderen, zulk een grote verscheidenheid in de bloei van katholieke literatuur, wij bezinnen ons op dat verbeten stuk grond aan de zee, katholicisme vergroeid met ras: Guido Gezelle, Hugo Verriest ‘de pastor van te lande’, Albrecht Rodenbach, Omer Karel De Laey, Eugeen Van Oye, Ward Vermeulen, Stijn Streuvels, en als men zoekt naar teken of symbool voegt men bijeen: het kruis, de blauwvoet met grote vleugelslag, brede natuur met zee en hemel - of als men een rhapsodie componeert op het moderne West-Vlaanderen zal men hoge poëzie moeten vermengen met strijdkreten, en de strijdkreten kiezen in het Credo en het lied van de leeuw.

In de literatuur en de figuur van André Demedts herkennen wij enige trekken van Hugo Verriest, leerling en bewonderaar van Gezelle, leraar van een heel geslacht en dan die trekken zoals een zachte adel, een vanzelfsprekend lyrisch gevoel, een aandoenlijk bewonderen van de mensen van te lande in West-Vlaanderen met een heldere blik op hun gebreken en overtuigd medelijden met armoe. De zoete klank, het beleefd genegen woord, een bijna aristocratische ziel die men onder het gewaad van sommige boeren ontwaart en ook opwelt bij André Demedts en in sommige van zijn figuren, met daarbij dit medelijden, de goedheid naast waarheid en openhartigheid - het een en het ander herinnert inderdaad iets van Hugo Verriest, zijn lichte stap en tast, in de nog maar pas voorbije tijd toen een jong geslacht ademloos luisterde, in zwijgende eerbied opziend naar de meester toen hij hen vormde tot zelfstandig denkende Vlaamse mannen,

[p. 169]

tot natuurlijke, volgens aard en bodem opbloeiende, cultuurmensen maar bovenal tot goede, onluidruchtige mensen die zijn wat zij zijn.

Het gaat dus in ‘De Ring is gesloten’ om het verhaal van jaren die voorbijgaan op het boerenhof Schoendaele in een dorp der verbeelding van de schrijver dat hij Ystert heeft geheten. En wat de schrijver zegt over Hugo Van Leyda kan men zeggen over het gehele verhaal: de jaren gingen voorbij en er gebeurde met Hugo Van Leyda en zijn gezin niet meer dan met de andere mensen van het dorp. Er gebeurt niets buitengewoons in ‘De Ring is gesloten’ maar wàt er gebeurt is uiteengezet met zoveel zorgzame, gedetailleerde liefde voor de mens, met zoveel aandacht voor alle roerselen in hem - stil, rimpels slechts van het leven maar die het gehele leven onthullen, zoals Jean-Jacques Bernard dat eens gedaan heeft in zijn toneelwerk ‘Martine’. Maar op het einde weet men meer over de mensen en hun gemoed dan op het einde van een wijdlopend avonturenboek.

De mensen die gaan en keren in het boek ‘De Ring is gesloten’: Karel Van Leyda, de vader en grootvader die geheimzinnig uit het verhaal verdwijnt en over wie men deze woorden leest: Niet begrepen te worden is het ergste dat een mens kan overkomen. Het is hetzelfde als niet bemind te worden; de oom mijnheer de kanunnik, de broer Edmond die naar Amerika verhuist, Rosa vroeg getrouwd, Cecilia naar het klooster, tante Maria zoals wij allen er een kennen maar uitgetekend op een wijze die men niet gauw vergeet: de ongehuwde bejaarde tante die droomt van kinderen, denkt aan de kinderen die zij het leven had willen schenken en die nooit geboren zijn.

De gebeurtenissen in het boek zijn als deze:

een kind dat geboren wordt, een kind dat sterft, andere kinderen die komen, de verlamde zoon Johan die verongelukt, bijna klassiek-schoon wordt het ongeluk van de lamme jongen verhaald, genegenheid tot een voorbijgaande jonge vrouw, tot een voorbijgaande jonge man, waarbij het hart vecht en de trouw overwint; gerimpel van liefde en tenslotte liefde in haar majesteit, treurnis, rust, half geluk en geluk, geluk zoals elk christelijk geluk omrand met verdriet, hoe eindelijk hij en zij naar elkander toegroeien. Want het is een boek van hij en zij.

En die kleine trekken die men kan plukken voor een album met uitspraken en gezegden zoals dit argeloos tafereel bij een eerste wieg:

‘De stap van haar man deed haar in zijn richting opkijken en er verscheen een glimlach om haar mond. Hij naderde haar bed en bleef getroffen staan, omdat een trek op haar gezicht hem onbekend toescheen. Frederika was veranderd. Haar guitige vrolijkheid van vroeger scheen verdwenen en zorg en nadenken was in de plaats gekomen. ‘Hoe voelt gij u?’ vroeg hij. ‘Hebt gij nog niet geslapen?’

‘Goed’ antwoordde zij. ‘Ik heb nog niet kunnen insluimeren, maar dat komt wel’.

‘Het is net alsof ge zoudt veranderd zijn’.

[p. 170]

‘Ik ben moeder geworden’.

Over de oude pastoor zegt iemand in het boek: - Het zal mij spijten als hij te Ystert niet meer is. Hij heeft meer voor anderen dan voor zichzelf geleefd. Kan er iets schoner van een mens getuigd worden?

Op een verdere bladzijde over een andere figuur: De ontmoeting van een goed mens blijft een van de schoonste herinneringen uit ons leven.

- Gij houdt niet genoeg van de mensen, zegt de een verwijtend tot de ander.

- Een moeder kan niet ongelukkig zijn, zolang zij haar kinderen bij zich heeft.

Pastoor De Witte zegt: ‘Er is een lichte verblindheid nodig of veel gevoel voor humor, om langen tijd met de mensen te kunnen omgaan, zonder zichzelf te verachten’.

Men leest en voelt de adem van de schrijver:

- ‘Zijn vader en zijn grootvader waren ongewone mensen, misschien waren al zijn voorouders het geweest. De mensen hebben maar één zaak die hen verbindt en dat is hun bestemming. Hoe meer mens zij worden, hoe verder zij van hun soortgenoten gaan staan. Dieren lopen in kudden bijeen, omdat zij niet bevroeden wie zij zijn: een mens die zijn ziel gepeild en zijn plaats in het heelal ontdekt heeft, keert zich van de bende af. Dat doen de dieren slechts als zij gaan sterven.’

Of nog dit, met zoveel berusting en geduld, een weemoedig woord tussen twee jonge mensen van onze tijd: Wat is liefde. Het beste middel om elkander te leren verdragen. - De gedachte van tante Maria daaromtrent onthult nog zwaarder de typische melancholia, de ietwat bedroefde wijsheid, van Demedts:

‘Wie kan een leven lang met dezelfde hartstocht beminnen? Misschien is de liefde niet anders dan een middel om elkander gewoon te leren worden en is gewenning belangrijker dan liefde. Degenen die het anders inzien en wensen zijn dan de ongelukkigen.’

Er is ook nadrukkelijk sprake van liefde tot het leven en zij wordt genoemd ‘Gods liefste gave’. Maar misschien is de mooiste en diepste uitspraak in het boek toch deze: ‘Het leven is veel eenvoudiger dan wij’. Alles bijeen in elk geval een diep, liefdevol begrip van de mensen, de dieren, de dingen.

Maar gij stelt de vraag: Wat is er Westvlaams in de prozakunst van André Demedts? Zijn taalwendingen niet, zijn woordenschat niet - wij lezen zuiver, vlot, behaaglijk Nederlands met een vriendelijke toets. Het is nog slechts een geschiedkundige herinnering hoe Guido Gezelle in de vermenging van de Westvlaamse, middelnederlandse en algemeen Nederlandse phonetica en vormleer zijn onuitputbare verscheidenheid van klanken en vormen vond en Stijn Streuvels zich op het aloude dichterlijke voorrecht van de taalkundige schepping beriep voor zijn prozataal. André Demedts heeft zich aan deze tover van grote voorgangers onttrokken.

[p. 171]

De literaire geografie van André Demedts is in het bekroonde boek evenmin Westvlaams: Ystert, het dorp waar de boeren van Schoendaele leven, kon evengoed bij ons in Brabant of in Oost-Vlaanderen liggen. Er is zelfs geen folklore in deze drie boeken, het gaat om de boerenwereld van vandaag of van bijna overal en men vergeet weldra de boer en zijn streek en hoort de verhalen over de mens in deze boerenwereld. Westvlaams is echter onmiskenbaar de levenssfeer van André Demedts: de uitgebeelde karakters zijn dikwijls mannen die altijd willen gelijk hebben, mannen die onrustig zijn en een wijde wereld nodig hebben, ruimtereizigers - wij herinneren ons met een glimlach dat de Belgen in Amerika en Canada grotendeels Westvlamingen zijn en dan, het schoonste van West-Vlaanderen: de hardnekkigheid van zijn geloofsleven. De ziel van de boeken van Demedts is die van West-Vlaanderen.

De vrouwen zijn nog zacht en zelfs volgzaam in deze boeken, waar vindt men nog zachte vrouwen in moderne romans? Nog een bijzondere kentrek van deze romankunst: er is geen tumult, geen gewoel, er is mensenleed, kommer, strijd, vreugde in het kleine en in het grote, er is in deze boeken de genade van de stilte.

De kunst van Demedts staat in tegenstelling met een geest van de tijd en de wereld in andere romankunst. Wij kennen allen het genoegen dat literatoren thans vaak zoeken: het genoegen door de wereld gehaat te worden, haten om gehaat te worden. Wij kennen bij anderen de haat tegen de wereld, als haat van de absolutistische jansenist tegen de levensslordigheid der laissez-aller-lieden wat bijvoorbeeld de kenschets is van een kunst als die van Henry de Montherlant. En de schrijfkunst van Demedts is ook tegengesteld aan de literatuur van de lijdenden aan ‘le mal des mots’ en aan de folterliteratuur die Michel de Saint Pierre in ‘Témoignage chrétien’ eens uitstekend kenschetste als ‘le bourreau de soi-même’. Er verschijnen in het reeds omvangrijke werk van Demedts geen onverdraaglijke mannen, geen mannen met decoratief of uitdagend Spaans of Mexicaans kleed, hij zoekt niet de verschroeiende adem, ‘le climat brûlant’ die Mauriac nodig heeft; geen hoogideële drift en vlammende mensen; men vindt er de dagelijksheid, het gewone, verlicht en veredeld door de christelijke zienswijze op de mens, een zienswijze die wel droefheid maar geen hopeloosheid kent. De romankunst van ‘De Kringloop om het geluk’, met het geestelijk portret van een geslacht, is beter dan de onaandoenlijke levenskroniek.

Een laatste kentrek: er staan weinig onbarmhartige woorden en er is nergens wanhoop in dit werk. Het is wasecht vermengsel van leven en kunst. Op sommige bladzijden van ‘De Ring is gesloten’ en op hun natuurlijke schoonheid beroep ik mij om er het welsprekend woord van de dichter Gertrud Stein bij te pas te brengen: A rose is a rose is a rose. Een bloem is inderdaad een bloem is een bloem en zo is ook de natuurlijke schoonheid in het werk van André Demedts een bron van vreugde. Hij bemint wat hij bemint.