Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 111]

Franse letteren
Geestelijk leven in het hedendaagse Frankrijk
door Pierre Berteloot

De betrekkingen tussen wetenschap en geloof blijven de Franse katholieke mening bezighouden. Hiervan getuigt een boek van Louis Cognet over Le Père Tailhard de Chardin et la pensée contemporaine (Flammarion). Pater Tailhard de Chardin is een eminent paleontoloog. Als priester en geleerde heeft hij een philosophie geschapen, waarin hij poogt de synthesis van het christelijke dogma met de moderne wetenschappelijke opvattingen te verwezenlijken. Zijn denken is slechts bekend door enkele artikelen, gepubliceerd in het tijdschrift ‘Etudes’. Een meer beperkt publiek heeft hiervan echter een diepere kennis kunnen verwerven dank zij een reeks gepolycopieerde schetsen. Het is de inhoud van deze niet-gepubliceerde teksten, die L. Cognet voor ons samenvat, ons tevens waarschuwend voor het gevaar dat daarin schuilt van uit het oogpunt der orthodoxie. Evenals de gnostieken wil Chardin het objekt van het geloof in een objekt van kennis veranderen en de inhoud van de dogma's versmelten met de beginselen van een wetenschappelijke philosophie: ‘Comme il arrive aux méridiens au voisinage des pôles, science, philosophie et religion convergent nécessairement au voisinage du tout.’ Deze philosophie is niets anders dan een algemeen evolutionisme. De veronderstellingen van de Sitter en Lemaître herhalend, past Chardin eerst het evolutionistische schema toe op het materiële geheel der verschijnselen, waarvan de straal zich met de tijd voortdurend vergroot. De verschijning van het leven op de aardbol noemt hij het begin van de biospheer. Evenzo kenmerkt de verschijning van de mens de komst van de noöspheer, die zal uitlopen op de vereniging van alle individuele geesten. Zulke vereniging zou in ons tijdperk reeds geschetst zijn in alle vormen van collectivisme. De evolutie begint bij het veelvoudige om te eindigen in de éénheid. Deze progressieve tendentie, waarvan het collectivisme de grove verwezenlijking is op het objectieve plan, loopt gelijk met de groei van het ‘Corpus mysticum’ van Christus: ‘Entre le Verbe d'une part et l'homme Jésus d'autre part, une sorte de troisième nature christique se dégage, partout lisible sous les écrits de Saint Paul: celle du Christ total et totalisant, porté non seulement à l'état d'élément cosmique mais de centre psychique ultime et de rassemblement universel’. Met andere woorden: wanneer alle

[p. 112]

mensen één zullen zijn, zal het mensdom opgenomen zijn in God en dan zal de Parousia plaats vinden. Christus zal opnieuw op aarde verschijnen.

Hij zal het mensdom zelf zijn, dat aan het eindpunt gekomen is van zijne evolutie en slechts één lichaam meer vormt. Meer dan als een oorsprong wordt God in deze versie als een Omega-punt bepaald: het doel waarheen alle geesten streven. Zijn kruis dragen betekent zich onttrekken aan de stoffelijke verspreiding en veelvuldigheid. Het kwaad moet langzamerhand verdwijnen door de vergeestelijking van het mensdom, dank zij wetenschap en geloof: ‘Vaincues par la science, nous n'aurons plus à redouter sous leurs formes aigues, ni la maladie ni la faim. Et vaincues par le sens de la terre et le sens humain, la haine et les luttes intestines auront disparu aux rayons toujours plus chauds d'Oméga’. De critiek, die deze opvattingen opwekt van uit het oogpunt der orthodoxie, is duidelijk genoeg, zodat wij, na Cognet, hierbij niet behoeven stil te staan. Van historisch standpunt uit zou het interessant geweest zijn erop te wijzen, hoe deze gedachte aansluit bij het Gnosticisme van de vroegere Alchemisten, Rozekruizers en Vrijmetselaars, wier philosophie steeds samengevat kan worden als een bevestiging van de menselijke vooruitgang door de verenigde pogingen van wetenschap en godsdienst: enerzijds van een wetenschap die vergeestelijkt is door de godsdienst; anderzijds van een godsdienst, die verlicht is door de wetenschap.

Een reeks artikelen over Simone Weil zijn verschenen in ‘La France catholique’ van de hand van Gustave Thibon. Posthume teksten worden voortdurend van haar gepubliceerd en men begrijpt steeds beter waarom zij zich niet heeft laten dopen. Wij willen slechts enkele woorden zeggen over de brochure getiteld Lettre à un religieux, die een soort samenvatting is van haar credo. In een twintigtal genummerde paragrafen geeft ze haar eigen mening bloot over zeer bepaalde punten van het dogma. Men kan slechts hulde brengen aan deze eerlijke geest, die nimmer een dubbelzinnige bekering zou hebben kunnen aanvaarden. Niets is meer tekenend dan de afkeer die deze Joodse vrouw vertoont voor alle thema's van de Joodse gedachte, die de Kerk aan het Oude Testament heeft ontleend. De God van de Joden is die van de legers en van het ras, meent zij. Hij herleeft in Hitler, de grootste vervolger van de Joden. De opvattingen, die de Grieken zich van de Goddelijkheid vormden in hetzelfde tijdperk als de Joden, benaderden veel meer het Christendom dan die van de Israëlieten. Zeus was de god van de gastvrijheid die de vreemdelingen beschermde. De Grieken en de volkeren van de middellandse zeekust hebben lang vóór de Joden aan de onsterfelijkheid van de ziel geloofd. Het Oude Testament vertegenwoordigt dus niet de enige Heilige Schrift en het is in de mythen van de zogenaamde heidenen dat men de eerste figuren van Christus vindt. S. Weil streeft naar een geheel vergriekst Christendom, ontdaan van het Oude Testament en van de geschriften van Paulus, een zuiver Johannitisch Evangelie.

Wat haar het meest mishaagt is de idee van een Almachtige die de mensen

[p. 113]

redt door een persoonlijke tussenkomst en door zijne willekeurige genade. Deze gedachte schijnt bij S. Weil verbonden te zijn met die van het politieke totalitarisme. De Joodse notie van de genade en het Romeinse begrip van het ‘imperium’ hebben de evangelische geest in de Kerk volgens haar bedorven. Ze zijn de oorzaak van al wat overblijft aan gruwel en geweld in de christelijke maatschappij. De evangelische God, die al liefde is, kan veel gemakkelijker verenigd worden met de griekse Logos die orde, verstand en mate is. God is volgens S. Weil een constitutionele vorst, die slechts volgens algemene wetten handelt. Hij doet zijn zon schijnen over de goeden zo wel als over de slechten. De dogma's moeten op afstand met eerbied bekeken worden maar men moet ze niet aanraken om ze nauwkeuriger te bepalen.

Het is ook haar mening dat de Kerk door een onverdraagzaam proselytisme de volkeren ontworteld heeft, ze van hun gewoonten en hun traditioneel geloof heeft afgebracht, en wel ten onrechte, want er is geen uitverkoren volk en de Openbaring beperkt zich tot geen enkel land noch tijdperk. Iedereen kan door de verdieping van zijn eigen geloof de ware God vinden. Men moet dus de Jezuïeten van de zeventiende eeuw gelijk geven, die de bekeerde Chinezen toestonden offers te brengen aan hun voorvaderen. De christene missionarissen hebben vaak niets anders gedaan dan op afrikaanse of aziatische bodem de komst van de handelaars en de soldaten voorbereiden. Het Christendom vernietigt de inlandse civilisaties en is een werkzame hulp geworden bij de verdrukking van de gekleurde volkeren door de Europeanen. De conclusie van S. Weil is categorisch: ‘Je ne donnerais pas un sou pour les missions’.

Haar theologie, die sterk doordrongen is met hellenisme, verafschuwt, evenals die van Pater Tailhard de Chardin, de gedachte van genade en die van een persoonlijke tussenkomst van God in het heelal. Zij onthult tegelijk sterke humanistische, pelagiaanse en gnostische neigingen. Ten slotte, evenals Camus in zijn essay ‘L'homme révolté’ beroep doet op het maatgevoel van de Grieken tegen de ‘théologiens’ en hun hegeliaanse verafgoding van de geschiedenis, ziet Simone Weil in het Griekse intellectualisme een tegengift voor de Joodse geest en de blinde macht van het uitverkoren ras.

Het is met dit alles duidelijk, en duidelijker dan vroeger, dat Simone Weil vóór de drempel der Kerk is blijven staan. Haar eerlijke en zeer rijke geest geeft ons echter veel stof tot meditatie.

De vraagstukken van het geestelijk leven leveren niet enkel stof aan de essayisten maar ook aan de romanschrijvers. Een tot dusver weinig bekend schrijver is dit jaar beroemd geworden door een boek gewijd aan de arbeiderspriesters. Het betreft Gilbert Cesbron en zijn roman Les Saints vont en enfer. Het werk heeft geen bizondere literaire waarde maar dankt zijn succes aan de actualiteit. De pogingen tot verchristelijking van het proletariaat, die worden aangewend door geestelijken die in de fabriek werken, zijn een tamelijk recente proef, waarvan het grote publiek zekere echo's heeft kunnen vernemen

[p. 114]

door de grote pers bij gelegenheid van de manifestaties tegen Generaal Ridgway te Parijs, tijdens welke ook enkele van deze priesters naar het politiecommissariaat werden gevoerd, en volgens geruchten daar mishandeld zijn geworden evenals de andere aangehouden manifestanten.

De held van G. Cesbron, die zich de priester Pierre noemt, werkt te Sagny, een Parijse buitenwijk. Hij houdt zijn kerkdienst in zijn miserabele huurkamer en gebruikt zijn vrije tijd om zijn kameraden uit de miserie te helpen door voor de ene woongelegenheid, voor de andere werk te zoeken. Hij wordt geholpen door de priester Bernard, die echter spoedig de arbeidersmissie opgeeft om in een klooster te leven. Pierre zet zijn werk alléén voort. Pierre komt dadelijk in conflict met de pastoor van de parochie, die hem verwijt dat hij hem zijn onderpastoor heeft ontnomen, die hij tot deze nieuwe vorm van apostolaat heeft bekeerd. Hij roept de arbeiders op om in een hangar, die aan de patroons toebehoort, een arbeidersgezin te installeren, waarvan de krotwoning juist is afgebrand. Hij neemt van een communistische leider de leiding van de beweging voor de Vrede over. Hij verkrijgt de steun van de aartsbisschop van Parijs voor zijn stakende kameraden, neemt deel aan een arbeidersmanifestatie die verhinderd wordt door de politie. Door zijn getuigenis voor het tribunaal verkrijgt hij de vrijspraak van een kameraad, die gearresteerd werd wegens verzet tegen de publieke macht. De kranten spreken van hem en hij gaat door als communist.

Ondertussen sterft de aartsbisschop die hem had beschermd en zijn opvolger die bevreesd is voor schandaal maakt een einde aan de missie van ‘Père Pierre’ in Sagny. Deze gaat dan voor een poos verblijven bij zijn vriend Bernard in het klooster, maar het kloosterleven lijkt hem te gemakkelijk en hij vertrekt om zich te verhuren als ondergrondse arbeider in een mijn.

Het werk heeft vooral verdienste door de dialogen, waarin duidelijk het probleem wordt gesteld van de priester in de huidige samenleving. De vraag is vooral: kan men christen zijn zonder volkomen de schreeuwende miserie van de allerarmsten op zich te nemen? Vele geestelijken zijn niets anders dan ongehuwde en verdraagzame ambtenaren zoals de pastoor van Sagny. ‘Betekent priester zijn bouten aanschroeven?’ vraagt die pastoor aan Pierre, die hem antwoordt: ‘Is dan het priesterschap, zijn tijd te doden met voetbalspel met kleine jongens?’.

En toch blijft de nijpende eis: hoe zal de priester, in die roerige arbeiderswereld, het minimum van ingetogenheid bewaren om te kunnen bidden? Bernard verlaat de arbeidersmissie omdat hij er zich geen priester kan voelen. Hij is tot de opvatting gekomen dat het niet aan de priester toekomt de dorst naar rechtvaardigheid van deze arbeiders te lessen, maar aan de partij. Pierre meent integendeel dat de priester allereerst een apostel is: ‘ce sont les âmes qui nous appellent et pas Dieu: c'est le besoin, c'est l'absence de Dieu qui nous appelle’. De tegenovergestelde vraag wordt ook gesteld: Kan men volkomen proletariër worden als men priester blijft? De proletariër is voor zijn geheel leven tot de miserie veroordeeld. Een arbeider zegt aan Pierre:

[p. 115]

‘Tu peux te tirer quand tu le veux. Quand tu en auras marre de nous autres et de l'usine, tu t'habilles avec une robe noire et tu repars dans une paroisse ou dans une école de curés. Tu es pareil au fils du patron qui se croit ouvrier parce qu'il fait un stage. Quand on sait qu'on peut en sortir, ça change tout’. De echte proletariër sleept bovendien ook vrouw en kinderen achter zich. De arbeider-priester riskeert dus noch werkelijk priester noch een echte arbeider te zijn. De held van Cesbron slaagt er echter in terzelfdertijd het een en het andere te zijn.

Behalve de kwestie van de integratie van het priesterleven in het arbeidersleven stelt deze roman ook een andere vraag: die van de opneming van het proletariaat in de parochie. Voor Pierre is de klassenstrijd een helder feit als het daglicht. De Zondag, waarop hij Sagny gaat verlaten, ziet hij zijn kameraden bezig, in plaats van aan hun eigen huis te bouwen, met het bouwen van een kapel voor de arbeiders van die wijk. Hij verzoekt hen terug te keren naar de aanbouw van hun eigen huis en liever de mis in de parochie-kerk bij te wonen. Hij weet echter dat zij het niet zullen doen. Hij heeft ze kunnen overtuigen dat Jezus een der hunnen is. Het zal veel moeilijker zijn hen er van te overtuigen dat Christus ook de God is van hun uitbuiters, en toch mag er uiteindelijk maar één kudde zijn.

Het boek van Cesbron heeft verschillende reacties verwekt. Het maurassiaanse weekblad ‘Aspects de la France’ veroordeelt formeel de proef: de arbeidersklasse leidt haar eigen strijd, de priester zal, wanneer hij zich inleeft in de arbeiderstoestand, de arbeiderswereld niet redden, maar hij zal worden aangetast door de geest van opstand, die het contact met de miserie opwekt en daarbij zich zelf verliezen. François Mauriac, in de ‘Figaro’ bevestigt integendeel dat, indien de priester gevaar loopt zijn geloof te verliezen door proletariër te worden, hij dit risico moet lopen, want Christus is als arbeider geboren en in de menselijke hel neergedaald.

Vele lezers uit de bourgeoisie vermijden over de kwestie te spreken maar voelen zich tamelijk gegeneerd voor deze priester, die over Christus in argot-termen spreekt. Zij vinden over het algemeen de beschrijving van de ellende der arbeiders overdreven, wat er natuurlijk op wijst dat zij niet dikwijls de zone van de Parijse voorwijken hebben doorlopen.

De proletarische milieu's, die in het algemeen het werk slechts kennen door de kranten, hebben het tamelijk sarcastisch onthaald.

Wat de arbeider-priesters nu zelf betreft: daar die er vooral op staan in het geheim te werken, konden zij niet anders dan met afkeuring een roman ontvangen, waarvan het succes hen tot ‘vedettes’ transformeerde en ernstig het succes van hun apostolaat bemoeilijkte.

Dit alles bewijst slechts dat de schrijver de vinger wist te leggen op brandende kwesties, die pijnlijk zijn voor mensen met een levend geweten en die van groot belang zijn, omdat zij de betrekkingen betreffen van het Christendom met een nieuwe maatschappij, die uit onze industriële beschaving is ontsproten.

Het succes van het boek van Cesbron wordt slechts geëvenaard door dat

[p. 116]

van de roman van Beatrix Beck Léon Morin, prêtre. De schrijfster was jarenlang secretaresse van André Gide en had tot nog toe slechts twee romans zonder grote weerklank gepubliceerd. Niet lang geleden bekeerde zij zich tot het Katholicisme en sinds de dood van haar werkgever leefde zij in armoede, die aan de miserie grensde. De bekroning van haar laatste roman bewijst niet enkel de goede smaak van de Académie Concourt maar is tevens ook een goede daad.

De heldin van deze roman, Barny, is weduwe van een Jood, die haar een dochtertje heeft gelaten. Ze werkt als kantoorbediende in een stadje van Zuid-Frankrijk. De Duitsers vervolgden tijdens de bezetting de Joden, die zich verbergen bij de inwoners, of zich in het Alpen-maquis terugtrekken, of nog zich valse doopbewijzen pogen aan te schaffen.

Op zekere dag gaat Barny een kerk binnen en begeeft zich naar een biechtstoel, waarboven de naam van Léon Morin staat. Ze is vast besloten de biechtvader uit te dagen en te beledigen. Als hij het gordijntje wegschuift werpt zij hem de zin van Marx naar het hoofd: ‘La religion est l'opium du peuple’. Maar het verwachte schandaal volgt niet en de priester, die jong, knap en vriendelijk is, begint rustig met haar van gedachten te wisselen en biedt Barny boeken ter lezing aan. Er komt tussen die twee mensen onmiddellijk een vriendschap tot stand, waarbij zij wederzijds geleid worden door hun oprechtheid.

Barny wordt bekeerd en komt van de godslastering tot de verheerlijking van God. De buitengewone persoonlijkheid van Léon Morin heeft als werktuig van de genade gediend. Maar een menselijke liefde mengt zich spoedig in de religieuze vurigheid van de jonge weduwe en zij verklaart haar gevoelens aan Morin. Beatrix Beck beschrijft deze scène met een eerlijke en onbevangen eenvoud: ‘Si vous étiez un pasteur protestant, vous m'épouseriez? demandai-je d'une voix gutturale. - Bien sûr! s'écria-t-il.’ De kuisheid, die Barny zich sinds haar bekering heeft opgelegd, heeft haar sexueel instinct overprikkeld en tot in haar dromen toe wordt zij door haar heftige passie achtervolgd. Op zekere dag, terwijl hij haar uit een theologisch werk voorleest, verliest zij alle zelfbeheersing en wil hem in haar armen vangen. De priester springt weg, maar hij loopt niet heen: ‘Si vous pouviez appeler Dieu comme vous appelez le mâle! Ca c'est prier!’ zegt hij. Morin weigert niet Barny te ontmoeten, maar hij beperkt er zich toe haar enkel 's avonds in de biechtstoel te spreken.

Op zekere dag wordt Morin tot onderpastoor benoemd in een verwijderd dorp en dan eindigt dit avontuur met een tot weerziens, niet in deze maar in een andere wereld. Barny kan deze geestelijke vereniging met hem in een hiernamaals niet zonder enige bitterheid overwegen, want na de Verrijzenis kunnen de verheerlijkte lichamen niet meer vleselijk liefhebben en leven voortbrengen.

De schrijfster heeft dit Augustiniaanse thema van de menselijke mens, die geestelijk is tot in het vleselijke en vleselijk tot in de geest, behandeld met

[p. 117]

een heldere en ironische oprechtheid, waarin de invloed van Gide tot uiting komt. Alles brengt zij zonder erbarmen aan het licht, ook al de kwellingen die de duivel van het geslachtsinstinct oplegt aan deze vrouw, die verlangt naar de man én naar God.

Zeker schildert zij haar personages soms in aanstoot-gevende situaties en houden de dialogen sommige weinig stichtende beschouwingen in, maar toch is het boek een geestelijke getuigenis en in zijn geheel genomen opbouwend - wat niet betekent dat het enige apologetische bedoeling zou hebben.

De zielen leven in dit boek in hun naakte oprechtheid en het opgeruimde dynamisme van Morin doet de deprimerende atmosfeer van de bezetting en van de eerste tijden der Bevrijding vergeten. Want dit boek speelt zich af in een omlijsting à la Vercors, met fusilladen van gijzelaars, diepe haat tussen collaborateurs en Gaulisten, enz.

De priesters van Bernanos zijn heiligen maar vaak ietwat behept, tot in het belachelijke toe, met kleine clericale manies. In tegenstelling daarmee zijn Morin en ook de held van Cesbron daar helemaal vrij van. Zij zijn zonderlinge mensen, die geen enkele trek vertonen van al wat voor ons in sociaal opzicht het clericale milieu kenmerkt. Pierre, de held van Cesbron ‘n'aime pas les curés’ en Morin lijkt, volgens Beck, op ‘un chemineau princier, un ascète rieur avec une main de fer dans un gant de velours et un air de patience juvénile’. Heel wat gelovige lezers zullen echter zeker aan deze onconventionele en zonderlinge voorstelling, en ook aan de soms ruwe taal, aanstoot nemen.

In tegenstelling met het werk van Cesbron is dat van Beatrix Beck van literaire waarde. De classieke stijl met zijn soberheid is uitstekend aangepast aan de psychologische analyse en aan de uitdrukking van de eeuwige conflicten in de menselijke ziel.