Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 108]

Plastische kunst
Jan Brusselmans of de bedwongen hartstocht
door Jozef Muls

Zijn huis stond op een keine hoogte te Dilbeek. Een holle aardeweg liep er heen. Die bereikte zijn toppunt voor zijn deur. Eens daarboven zag men de Brabantse vlakte als een zee van golvende velden, eindeloos uitgestrekt. Het was zijn werkgebied.

Voor de eerste wereldoorlog schilderde hij, even goed als Oleffe, zonnige tuinen met mooie vrouwen. Men leefde toen nog in een paradijs-stemming: alles was kleur, lichtschittering en aards geluk. Maar hij was voor zwaarder taak en hoger bezigheid bestemd.

Deze stoere kerel, die te Brussel in 1884 geboren werd, sproot uit een oud Kempisch geslacht, dat in en om Herentals zijn wortels had. Met zijn hoekig gezicht, zijn spitskin, breed voorhoofd en sterk gebouwde neus, waarvan de vleugels zich op ongewone wijze hadden uitgezet, als om de winden van de vlakte te snuiven, had hij nog het uitzicht van een zandboer bewaard. Maar de weemoed-volle ogen achter de hoornenbril lieten de gevoelsmens, de kunstenaar vermoeden. Het zat hem overigens in het bloed. Een oom van hem was violist, twee tantes van hem zongen in het koor van de Muntschouwburg te Brussel. Hij begon zelf zeer vroeg als leerjongen-graveur in een steendrukkerij en volgde toen reeds tekenlessen op de academie. Zeventien jaren oud wordt hij leerling van de goede schilder Isidoor Verheyden en verovert de Donnayprijs. Lang is hij niet op school gebleven. In 1907 had hij reeds een eigen atelier en in 1910 is hij getrouwd met Marie-Leonie Frisch, die drie en dertig jaar lang zijn dappere, trouwe levensgezellin zal blijven en hem een zoon heeft geschonken.

De opgang tot de roem en zelfs tot de bekendheid in beperkte kring, is voor een kunstenaar die zijn eigen weg wil gaan altijd moeizaam. Hij stelt ten toon in de avant-garde-kringen van voor de eerste wereldoorlog, maar is van meet af aan in goed gezelschap. In ‘L'Effort’ en ‘La Libre Esthétique’ hangt zijn werk naast dat van Ensor, Rik Wouters, Oleffe, Spilliaert, Permeke, Tijtgat. Hij woonde toen te Oudergem, in de nabijheid van Auguste Oleffe, de gevierde meester, die levenswarmte en levensgeluk schiep onder de jongeren die hem omringden.

[p. 109]

In 1920 gaat hij wonen te Dilbeek. De naam die hij aan zijn huis gaf ‘Kouden Haard’ spreekt van de harde strijd die daar, in de aanvang, werd doorgemaakt. Al het liefelijke, het vriendelijke uit zijn impressionistische tijd, met schittering van kleur en zonnelicht, heeft hij zonder aarzeling of naberouw opgegeven. Hij bleef even gevoelig voor de overvloedige schoonheid van de wereld, maar hij wist zijn hart in bedwang te houden. Voor de weergave van het aldoor wisselend beeld van de natuur, zoals die zich aan zijn oog in de golvende Brabantse vlakte ontvouwde, zocht en vond hij de synthetische en eeuwige voorstelling. Hij dwong de natuur in het twee-dimensionale vlak van zijn doeken.

De meest strenge ascese heeft deze gevoelsmens aldus doorgemaakt. Hij die vroeger met al zijn zintuigen genoot van de werkelijkheid en er niets in de weergave van prijsgaf, was nu tot de overtuiging gekomen dat er een wezenlijk verschil is tussen natuur en kunst en dat schilderen en nabootsen niets met elkaar te maken hebben.

Die nieuwe opvatting was intussen een algemeen Europees verschijnsel geworden. In de Latijnse landen heeft zij gevoerd tot het Cubisme, in de Germaanse tot het Expressionisme.

Brusselmans zou in de dertiger jaren zijn beste werk leveren. Zijn ontwikkelingsgang loopt dan samen met de bloei der school van Latem, waarvan hij nochtans totaal onafhankelijk is gebleven. Naast het romantisch expressionisme van Servaes en Permeke, die uit innerlijke impulsies een visionnaire wereld hebben geschapen, stond hij met wat wij mogen noemen zijn classiek expressionisme, dat met objectiviteit verbonden blijft. Zo gaat hij een zekere verwantschap vertonen met Gust De Smet, die ook een schilder was met bedwongen hartstocht.

In 1931 werd Brusselmans door de gebroeders Haesaerts opgenomen in de kring ‘Les Compagnons de l'Art’. Hij voelt zich nu gesteund door vrienden en vereerders, die tevens de beste schilders zijn van het land: Gust de Smet, Daeye, Tijtgat, Fritz Van den Berghe, War van Overstraeten met de beeldhouwer Puvrez. Op het einde van dat jaar gaat zijn eerste grote retrospectieve door in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel.

Hij is thans algemeen gekend en gewaardeerd. De eenmaal ingeslagen weg heeft hij nooit meer verlaten. Aldoor heeft hij aan de volmaking van zijn uitdrukkingsmiddelen gearbeid.

Door zijn objectieve geest blijft hij steeds met de werkelijkheid verbonden. Elk schilderij, een landschap, een zeestuk, een stilleven, een figuur, ontstaat uit een meditatieve aanschouwing der dingen, maar hun uitzicht is in een geestelijke voorstelling omgezet. Velden, bomen, huizen, mensen worden niet meer nagebootst, maar tot synthetische vormen en vlakken herleid die in hun verzadigde kleuren op het doek gaan wegen. Hij triomfeert op de aldoor wisselende aspecten der natuur door er een eigen schepping van te maken. Het motief dat hij zag is zijn werk geworden.

Men zou kunnen denken dat deze vereenvoudigde, verdichte, geordende

[p. 110]

voorstelling een zekere dorheid moet inhouden, maar niets is minder waar. Dat kan het best worden nagegaan in zijn grandioze zeegezichten. Alles wordt er weliswaar herleid tot de gedachte alleen maar van duingras en zand, van water, lucht en wolken, maar de stilte en de eindeloosheid zijn gevangen in een natuurbeeld, dat een denkbeeld geworden is en ons zijn diepe wezenlijkheid openbaart. Dat kan men ook nagaan bij zijn figuren van ambachtslieden. Wij weten wel dat een houthakker, een metser, een stukadoor, een wasvrouw, een geïndividualiseerd gezicht hebben, maar het blijven toch onbestemde mensheden die door de synthetische voorstelling tot algemeengangbare en veel uitdrukkingsvoller gestalten worden.

Paul Haesaerts heeft in zijn stillevens met een paar zeeschelpen, een waterkruik, een haring op een schotel, een olielamp, een petroleumstoop en een rieten mandje met vruchten, de symbolen willen zien van de aarde, het water, het vuur, maar het zijn veeleer getuigen van zijn liefde voor het allersimpelste huisraad en het arme leven, dat zo vele jaren zijn deel was aan de ‘Kouden Haard’.

Ik heb de diepzinnige en gewetensvolle kunstenaar voor het laatst ontmoet in de laatste retrospectieve die van hem werd ingericht in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel, verleden jaar in Maart. Het was de laatste dag. De meester wandelde vereenzaamd door de lege zalen met de grote doeken die zijn levenswerk waren en de aarde en de zee verheerlijkten in grootse scheppingen. Hij was als het ware gelukkig nog iemand te ontmoeten vooraleer de zalen gingen gesloten worden. ‘Wij zien u veel te weinig’ zei hij tot mij met zijn stille en innemende stem. Het was alsof wij inniger tot elkaar kwamen en ik dacht aan het woord van Rilke: liefde is de verhouding van de ene eenzaamheid tot een andere. Ik voelde toen dat de eenzaamheid van Brusselmans wel groot moet zijn geweest, maar zij heeft hem gediend om tot rijpheid te komen, om een persoonlijkheid te worden die voor de gemeenschap iets te betekenen had.

De hoofdstad, waar hij zijn relaties vond, is er niet in gelukt hem te doen ontaarden. Alhoewel hij zijn werken, klaar en duidelijk, als met de hand van een schoonschrijver, Jean Brusselmans tekende, was hij door en door van zijn land van herkomst gebleven. Hij is en blijft een der exponenten van de levende Vlaamse kunst.