Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 98

[p. 98]

Kronieken

Nederlandse letteren
Vlaamse vertelkunst
door Albert Westerlinck

In zeer snel tempo wil Raymond Brulez blijkbaar zijn vierledige geromanceerde mémoires voltooien. In het derde deel De Haven (Uitg. Meulenhoff, Amsterdam) zet hij zijn levensverhaal in met zijn verloving. Na zijn huwelijk vestigt hij zich te Claven, waar zijn vrouw een modezaak uitbaat en hij zelf, een beetje als mislukkeling, van de ene betrekking naar de andere sukkelt. Eerst is hij werkzaam als reiziger voor een kolenhandelaar, later als pennelikker op een naoorlogs bureau voor de Militaire Begraafplaatsen en ten slotte als bediende op een drukkerij. Aan deze op zich zelf beschouwd tamelijk banale gebeurtenissen wijdt hij zeer pittige bladzijden. Het talent van Brulez blijkt juist uit het feit dat hij, door oorspronkelijke observatie en scherpzinnige geest, uit onbeduidende gegevens een zeer boeiend verhaaltje kan distilleren.

Op aangename manier weet hij bvb. de atmosfeer van het stadje Claven te schetsen. Laten wij het ronduit bekennen: men zou bang zijn over deze pittoreske stad nog één bladzijde te lezen, nadat zij zovele generaties lang de sentimenten, poëtische en pathetische aandoeningen van dichterlijke gemoederen heeft opgebruikt, en indien ik mij niet vergis waagt al evenmin een ernstig schilder nog zijn ezel daar neer te planten, omdat hij er zich van bewust is tóch met de postkaarten niet te kunnen concurreren. De pittige en oorspronkelijke manier, waarop Brulez over deze verbruikte stad weet te schrijven, bewijst eens te meer zijn levendige originaliteit. Hij wijdt ook alleraardigste bladzijden aan een pseudo-mystieke ouderling, Smeltinck genaamd, die als godsdienstig maniak een eigen cultus voor de H. Andreas wil propageren, en die uitstekend in dat Clavens milieu wordt gesitueerd. Verder laat Brulez enkele figuren optreden, die wij uit de voorgaande delen kennen: de conservatieve oud-minister Van Ertborn, die in zijn oude dagen is gehuwd met zijn oud lief, de beruchte Jodin die een zomerwinkel te Borgen uitbaatte, en die ook een dweperige aanhangster van de pseudomystieke Smeltinck is geworden; verder nog de twee kameraden van het ‘pact der triumviren’, Bertrand en vooral Julien Martijn, die leider is geworden van een Vlaams-nationalistisch weekblad en tevens als secretaris van Van Ertborn optreedt, maar later naar het socialisme overgaat. Deze laatste phase, en andere feiten

[p. 99]

méér, geven Brulez de kans enkele boeiende aspecten van het Vlaamse politieke leven na de eerste wereldoorlog te belichten.

Wanneer men dit boek als geheel beschouwt stelt men vast dat het zeer losjes is gecomponeerd. In feite is het een verzameling van losse fragmenten en hoofdstukken; een sterke draad is er niet in te vinden. Wel is Brulez er zeer handig toe gekomen een paar boeiende hoofdstukken in zijn levensrelaas in te lassen, bvb. dat over de ‘Zaak van Stalhille’, een moordgeschiedenis die in het Vlaanderen van tussen de twee oorlogen veel ophef heeft gemaakt. Toch geeft het boek in zijn geheel een hybridische indruk, en ik ontkom zelfs moeilijk aan de mening dat het de schrijver moeite heeft gekost om voldoende stof te verzamelen ten einde dit deel te vullen. In dat verband ook geeft het slothoofdstuk geen bevredigende indruk: het op zichzelf niet bijster interessant relaas over het bouwen van een ‘haven’ (vandaar de titel van het boek) aan de Noordzee, waarvan trouwens de bedoeling aan het slot van het boek mij ontsnapt. Ook van het hoofdstuk ‘De ongenoemde’ kan men zich afvragen wat het in dit boek op dié plaats komt doen. Anderzijds evenwel is dit hoofdstuk een der meest oorspronkelijke vondsten van Brulez; het herinnert aan zijn vroegere fantastische verhalen, en is zeer goed verteld.

De kracht van Brulez als schrijver schuilt in dit boek, even duidelijk als in de vorige, in zijn verteltalent, dat steeds boeien kan, ook wanneer hij al te grillig van episode naar episode overgaat. Verteltalent is voorlopig wel de sterkste zijde van ons Vlaamse proza in de wereldliteratuur, en Brulez bezit, naast velen onder onze goede vertellers, dit talent op een zeer originele manier. Hij beschikt over een monter-levendige stijl, die nooit vervelend of rhetorisch of emphatisch wordt, en waarvan het geheim ten slotte berust in een goed afgewogen mengeling van gevoel en verstand.

Wanneer men verder zijn vertelkunst met die van andere Vlamingen vergelijkt, is het duidelijk dat zijn proza een bizondere charme ontleent aan het milieu dat hij oproept - het is in onze letteren als thema nog tamelijk ongewoon -, maar bovenal aan zijn intellectuele visie. Het is vooral de geest van Brulez, die in onze jonge letteren iets bizonders heeft. Het bizondere daarvan ligt in zekere geestelijke gaven, die ik hier vroeger heb trachten te bepalen, en bovendien in een houding. Het is inderdaad de eerste maal in onze letteren dat een prozaschrijver zo openhartig en ‘candied’, zonder literaire tirelantijnen, zonder pathos of hoge borst, met een volkomen maar toch beschaafd nonconformisme, over zijn intiem leven begint te praten. Het verteltalent, de intelligentie, de humor en zelfs de pikante allusies van Brulez verklaren het nieuwe in zijn werk niet volkomen; het meest originele in onze nog jonge literatuur is precies zijn schrijvershouding. In een oud cultuurland als Frankrijk is zulke houding sinds eeuwen gewoon; bij ons is dat iets bizonder treffend.

De atmosfeer verschilt in dit derde boek ietwat van die in de vorige. Er zijn hier minder capriolen van de scepticus, er zijn ook minder gezochte dubbelzinnigheden, die wel bij een aantal lezers de charme van Brulez' mé-

[p. 100]

moires mede hebben bepaald. Het boek is minder speels en meer innerlijk dan de vorige. Op meer dan één bladzijde doet de schrijver zich kennen langs een minder vermoede kant: een stille mistroostigheid, die - naast de wijsgerige scepsis - wel een aspect is van zijn indifferentisme. Om het met een vergelijking te zeggen, die niet zodanig treffen als suggereren wil, en toch naar de Franse geestelijke oorsprong van Brulez terugwijst: er schuilt in dit boek veel minder geest van Voltaire, waarmede men Brulez vroeger wel eens heeft helpen karakteriseren, dan geest van Montaigne.

Over zijn sociale filosofie kan men van mening verschillen - persoonlijk lijkt ze mij te indifferent en willoos -, maar ze is ongetwijfeld correct en ze wordt trouwens door Brulez aan niemand opgedrongen.

In zijn geheel beschouwd is dit boek een zelden mat, nooit vervelend, over het algemeen boeiend, en bij pozen brillant verhaal.

Voor de Open Poort betitelt Ernest Claes het vervolg van zijn jeugdherinneringen (Uitg. De Clauwaert, Leuven). Hij vertelt daarin over zijn collegejaren, die hij doorbracht in het stadje Herentals, de kleine vreugden en de vele droefheden die aan zijn studie in dat bisschoppelijk instituut waren verbonden, over het stadje waar hij verbleef, over zijn vacanties aan de Demerboorden, enz. en het boek besluit wanneer hij de Rhetorica verlaat.

Al zijn stijl, toon en visie van Ernest Claes totaal anders dan die van Brulez, toch hebben zij beiden één gave gemeen en ligt hun kracht op hetzelfde gebied: zij zijn vertelkunstenaars. Er zijn onder de talrijke Vlaamse vertellers weinigen die zulke gemoedelijk-boeiende aanleg hebben tot het vertellen en die de knepen van de vertelkunst zo doorhebben als Claes. Ook in dit boek ligt het boeiende eigenlijk niet op de eerste plaats in de stof, die hij behandelt, maar wel in zijn vermogen tot observatie en zijn plezierige, soms gevoelig-humoristische visie op dat kleine wereldje van een buitencollege, een provincie-stadje, met al de kleine gebeurtenissen die het leventje daar vullen. Naast die kijk is er vooral een vermogen tot schiften, dat Claes ertoe in staat stelt met enkele feitjes, onschuldig op zich zelf, een sfeer op te roepen, waarin men onmiddellijk gelooft. Dat daarnaast zijn gulle gemoedswarmte het hare bijdraagt om de onvooringenomen mens al lezend in te palmen, hoeft wel geen betoog.

Claes is hier, noch elders, al schrijvend een theoretisch of ontledend psycholoog, maar zijn werk geeft steeds blijk van mensenkennis en zeer nauwkeurig aanvoelingsvermogen. Ook in dit boek heeft hij de ziel van de knaap, die hij was, en van ‘de’ college-student in zijn tijd, met al hun verscheidene facetten, zeer waarheidstrouw en springlevend opgeroepen. Daarbij werd hij ongetwijfeld geholpen door zijn liefde tot zijn eigen jeugd als zuivere verschijning. Het is steeds eigenaardig en roerend vast te stellen hoe volkomen Ernest Claes, als schrijver, zich vermag in-te-leven in die reeds verre wereld van zijn jeugdjaren. De restloze zuiverheid, waarmede

[p. 101]

hij dat kan, is een der belangrijkste bestanddelen van zijn kunstenaarschap geworden.

Dit boek zal bovendien voor vele lezers, zoals voor de schrijver zelf, de charme hebben van het bladeren in een oud prentenboek. Die sombere toestanden in een opvoedingsgesticht van voor vijftig jaar, in de tijd van het ijzeren regime, worden wel even koddig als oude modebladen, wanneer men ze op afstand van jaren bekijkt. Koddig omdat ze zo ongelooflijk on-natuurlijk zijn. Er is al de verzoeningsgezinde humor van Claes nodig om daarover zonder een glimp van ironie te schrijven.

Een kernpunt in heel de visie van Claes is wel: de tegennatuurlijkheid in vele opzichten van het opvoedingssysteem, waartegenover hij als frisse, levenslustige, spontaan-natuurlijke knaap kwam te staan. Gelukkig is hij te mild van aard, te dankbaar-gehecht aan zijn eigen jeugd en ook aan het goede dat hij hier en daar, te midden van veel pseudo-menselijkheid, mocht ontvangen, en zo vermag hij al wat hem vroeger vrees of afkeer inboezemde en thans slechts koddig of onnozel voorkomt, met een begrijpende glimlach te herdenken.

Niettemin kan de lectuur van zijn werk voor sommige opvoeders van dit ogenblik nog nuttig zijn, al was het slechts als een levende waarschuwing tegen de gevaren van verharding en onnatuurlijkheid, waardoor de opvoeding vlugger dan men vermoedt ontaardt tot karikatuur.

Ernest Claes vertelt in dit boek onder meer ook over de opkomst van de Vlaamse studentenbeweging, die hij heeft medegemaakt in de Kempen. Was zij ten slotte - zonder dat de studenten dat misschien zelf vermoedden - niet een protest van de gezonde natuur tegen de artificiële verwording van een systeem? Hij vertelt over de verfransing in onze colleges, die verplichte frans-praterij in de lessen en tijdens de speelstonden, met die ongelooflijkestupiede practijken als het ‘signum’ die daaraan waren verbonden. Dit alles is helaas exacte geschiedenis en het zou van kleinmoedigheid of hypocrisie getuigen dit te willen wegmoffelen. Met grote waarheidsliefde heeft Claes deze periode van studentenstrijd en ingekankerde onnatuurlijkheid in een opvoedingssysteem beschreven; zijn boek krijgt hierdoor, in al zijn levendigheid, een documentaire waarde. Maar het is niet minder verdienstelijk dat hij over al die lelijke dingen zo verzoeningsgezind kan schrijven.

De laatste bladzijden van het boek zijn de innigste, wanneer Claes met vertederde herinnering handelt over het eerste, nog schamele maar beminde ontkiemen van zijn schrijverschap, over een dierbare leraar aan wie hij zijn weemoedig-dankbare hulde brengt, en wanneer hij eens te meer met een gevoel van afscheid de pen gaat neerleggen en uit de herinnering der kinderjaren weer in de schemer van de levensavond ontwaakt.

Voor de Open Poort is niet het beste dat Claes heeft geschreven, maar het behoort tot de vele goede en het zal, om zijn gemoedelijke vertelkunst, om zijn visie op een voorbije tijd en een periode van onze Vlaamse strijd, in lengte van jaren worden herlezen.