Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 373]

Kroniek van de Franse letteren
Hoogtepunten in het Frans toneel
door Pierre Berteloot

Wanneer we hier het Franse theater van verleden jaar en van de jongste maanden overschouwen, laat de afstand ons reeds toe tamelijk duidelijk de literaire hoogtepunten te zien.

Twee namen die verleden jaar weer eens in de theater-kronieken van zich lieten spreken, zijn die van Sartre en Mauriac. De eerste bracht een berucht stuk, Le Diable et le Bon Dieu, dat kan doorgaan als een vervolg op Les Mains Sales. Het speelt zich af in de Middeleeuwen. De hoofdfiguur Goer, die werd uitgebeeld door de acteur Pierre Brasseur, is een gespleten individu, want als bastaard uit adel en boerenstam geboren, voelt hij zich ook naar beide kanten gedreven. Als een soort vrijschutter en anarchist van het Kwaad, vernielt hij in feite niets, terwijl hij zich inbeeldt àlles te vernielen. Hij ruimt alleen mensenlevens op, maar noch de maatschappij noch het politieke regime tast hij aan. Alles wat hij doet is profiteren van de prins. Wanneer hij dan in het tweede gedeelte van het stuk, probeert iets zuivers en goeds te doen, kan hij daarin niet slagen. Hij schenkt grond aan de boeren, maar die landerijen worden hem weer afgenomen na een algemene oorlog, die naar aanleiding van zijn schenking uitbarst. Daar hij steeds tot het uiterste ging, zowel in het goede als in het kwaad, was al wat Goer bereikte slechts de vernietiging van mensenlevens. Het stuk handelt dus over de verhouding van de mens tot het tweevoudig absolute, dat van goed en kwaad, of zo gij wilt: God en duivel.

De groep van het theater Hebertot heeft verleden jaar ook een opmerkelijke creatie gebracht van een nieuw toneelstuk van Mauriac: Le Feu sur la Terre. Dit werk vertoont vooreerst een sociaal aspect, als satire op de provinciale bourgeoisie, waarvan de verwording steeds een lievelingsthema van Mauriac is geweest. Daarnaast heeft het een belangrijk psychologisch aspect: het behandelt het drama van de ongelukkige liefde van een ongehuwde zuster voor haar broer. Men hoeft daarbij niet aan Freud te denken. De liefde van Laure de la Sesque heeft niets bloedschanderigs. Het komt tamelijk dikwijls voor dat meisjes die niet trouwen zich geheel wijden aan hun broer, die zij dan soms met een heerszuchtige liefde vertroetelen, met een innigheid die zo ver gaat dat ze hun levens allernauwst trachten te verbinden. De letterkundige

[p. 374]

geschiedenis krioelt van zulke broeder-en-zuster paartjes: Jacqueline en Blaise Pascal, Lucile en René Chateaubriand, Henriette en Ernest Renan, enz. De heldin van Mauriac wordt nu door deze jaloerse passie verteerd, en de brand die de pijnbossen van de Landes verteert is het symbool van het innerlijke vuur dat haar vernielt, omdat ze de kracht niet heeft om het koninkrijk van de genade binnen te gaan.

Voor de rest zijn vorig jaar weer de bekende namen als Salacrou, Montherlant, Anouilh op de affiches verschenen, met werken die niets nieuws brachten. Een nieuw talent kwam aan het licht in de persoon van André Roussin, wiens stuk Lorsque l'enfant paraît lang heeft gelopen in het Théâtre des Nouveautés. Op het nogal tragische thema van de geboorte van een ongewenst kind heeft deze debutant een stuk gebouwd, waarin de vrolijkheid van de vaudeville op de eigenaardigste wijze met de wreedste satire op het egoïsme der bourgeois is verstrengeld. Charles Jaquet, die minister is van familie-aangelegenheden, verneemt op zeker ogenblik dat zijn vrouw, die de veertig voorbij is, een kind verwacht, dat zijn zoon een kind verwekt heeft bij zijn secretaresse en dat zijn dochter die verloofd is eveneens zwanger is. Lorsque l'enfant paraît is beminnelijk en tevens wreed: het is zo beminnelijk dat men betreurt dat het zo wreed is, en het is zo wreed dat men het te beminnelijk-lichtvoetig zou achten. Roussin is een door en door Franse geest, hij beschikt over die Franse gave der ‘mots rosses’, en dit alles wijst er op dat in hem de stof zit om een Henri Becque te worden. Zo laat hij de moeder, wanneer die verneemt dat haar dochter zwanger is, de woorden ontvallen: ‘Mais enfin, nous ne sommes tout de même pas des ouvriers!’ en elders wanneer zij verneemt dat haar dochter op de hoogte is van onwettige practijken: ‘Je ne suis pas au courant. Je ne suis pas une jeune fille!’ Maar gelukkig eindigt het stuk met de gewenste huwelijken en men kan zich hierbij moeilijk van de indruk ontdoen dat dit ‘happy end’ te zacht is voor zulk een egoïstische en huichelachtige wereld. De les die ten slotte uit het stuk te halen valt, is dat het kind als natuurlijk doel van het huwelijk niet slecht ontvangen mag worden - een morele les dus van een nogal lichtzinnig stuk. Het komt ons voor dat Roussin, die onbetwistbaar groot talent bezit als satirisch moralist, in dit stuk wat al te veel op het succes heeft gespeculeerd als amuseur van het publiek.

Het zwaarste verlies dat het Franse toneel verleden jaar heeft getroffen is de dood van Louis Jouvet, van wie Jean Louis Barrault heeft getuigd: ‘Il fut notre Molière’. Groot toneelman en filmspeler, heeft Jouvet talrijke klassieke personages uitgebeeld en evenals Molière was hij van mening dat het publiek de beste criticus is van het toneel. Hij heeft ten slotte het lot van Molière gedeeld, want tijdens een repetitie op het toneel heeft de kwaal hem getroffen, die hem spoedig zou wegnemen.

Een laatste markant gebeuren op het Franse toneel, dat omzeggens over gans West-Europa ophef heeft gemaakt, is de jongste creatie van Jean Cocteau: op 20 December van verleden jaar presenteerde hij in het Théâtre Marigny zijn Bacchus. De herrie rond dat stuk was aanzienlijk. Een week

[p. 375]

daarop publiceerde Mauriac in de Figaro Littéraire een open brief aan Cocteau, waarin hij deze ervan beschuldigde naar het voorbeeld van Sartre een schandaal-succes te zoeken door de Kerk te beledigen. Twee dagen later antwoordde Cocteau in France-Soir en Paris-Presse, en beweerde dat zijn stuk integendeel de lof zong van de Kerk, dat hij slechts de kwezels aanviel: ‘Je t'accuse de confondre les bigots et ces admirables intelligences du clergé de Rome, intelligences qui m'ont servi de modèle pour le rôle du cardinal...’ Daarop liet hij een persoonlijke aanval aan het adres van Mauriac volgen, die hij ervan beschuldigde te handelen onder impuls van kleinmenselijke motieven, die hij achter morele principes zou verbergen.

Het is goed hier even de grond van het conflict samen te vatten: het gaat in dit toneelstuk hoofdzakelijk om de gebreken waaraan de Roomse Kerk in de tijd der Hervorming leed. In een dorpje in Duitsland maakt men zich klaar om over te gaan tot de verkiezing van Bacchus; een oude gewoonte wil immers dat om de vijf jaar een jongen uit het dorp wordt verkozen om als Bacchus zeven dagen met absolute macht over het dorp te heersen, met het recht om alle verbeteringen in te voeren en zelfs over leven en dood van de medeburgers te beschikken. Op de vooravond van de verkiezing uit de leenheer zijn vrees: de vorige Bacchussen hebben het te bont gemaakt en in die troebele Hervormingstijd acht hij het niet gewenst een willekeurige dorpeling te laten verkiezen. Men besluit daarom een onnozele jongen te verkiezen, Hans genaamd. Nu is deze onnozele Hans echter een simulant: nauwelijks verkozen blijkt hij over zijn volle verstand te beschikken en stelt een geheel program van verbeteringen op: hij zal alle gevangenissen openen, de aflaat-verkopers uit de Kerk verjagen, de slechte zeden in de Kerk hervormen en de druk van de hogere klasse op het gehele volk vernietigen. Het werk van Hans heeft echter funeste gevolgen. Het volk, dat hij van belastingen bevrijdt, weet wel dat zeven dagen vlug voorbij zijn en dat zijn werkelijke heersers daarna de voordelen, waarvan het enkele dagen heeft genoten, dubbel zullen doen terugbetalen. In plaats van populariteit oogst Hans misprijzen bij iedereen. Na zeven dagen komt de vroegere gang van zaken terug. De mensen zijn niet gelukkiger dan vroeger, al is er dan toch iets veranderd, namelijk dat het volk reeds de brandstapel heeft klaargemaakt om Bacchus te verbranden - niet zinnebeeldig zoals het gebruikelijk was maar in vlees en bloed. Kardinaal Zampi spant zich in om Hans het lot der martelaren te besparen, dat hij verlangde. In plaats van op de brandstapel sterft hij in een banaal ongeluk, maar zijn opstand en ideaal zullen voortleven in andere mensen, al zij het minder zuiver dan in hem. Ziedaar in 't kort de inhoud van het stuk.

Van katholiek-dogmatisch standpunt uit is het zeer orthodox, en volgens de bekentenis van het protestantse weekblad Réforme (15 Januari 1952) heeft het niets met protestantse strekking te maken. Luther wordt er trouwens evengoed in aangevallen als de Roomse geestelijkheid, en de held van het stuk attaqueert er wel vele aspecten van de Kerk als historische instelling, maar niettemin houdt hij vast aan de eeuwige geest der Kerk, aan het Mystieke

[p. 376]

Lichaam waarvan het Pausdom het zichtbare opperhoofd is. Diezelfde Hans wordt trouwens in zijn actie gesteund door de edele figuur van Kardinaal Zampi. Wat hij wil is een verbetering, een hervorming in de schoot van de Kerk en niet daarbuiten.

De verwijten van Mauriac betreffen evenwel minder de dogmatische inhoud van het drama dan wel de toon, waarmede Cocteau aanvalt. Die toon is zeer scherp, en sommige termen, bvb. waar hij de Kerk als ‘femme-tronc’ qualificeert, zijn werkelijk ergerend. Nu kan Cocteau zich wel trachten te verdedigen door er op te wijzen dat hij die beledigende termen slechts aan christelijke schrijvers heeft ontleend, maar hij had moeten bedenken dat een zoon, die van zijn moeder houdt, zich nooit tot zekere beledigingen en een zekere toon tegenover haar laat gaan, zelfs indien die moeder op zekere dag dronken thuis komt. Coctau had ook aan de geschiedenis van de mantel van Noach kunnen denken!

Anderzijds is het de bewering van Mauriac als zou Cocteau de weg van Jean Paul Sartre hebben gevolgd niet volkomen juist. Mogelijke punten van overeenkomst tussen Goer en Hans zijn slechts oppervlakkig. En al mag Cocteau een vriend van Sartre zijn, een existentialistisch stuk heeft hij zeker niet geschreven,

Ziet men dit duidelijk in, dan wordt men des te feller getroffen door het onmiskenbare feit dat het stuk van Cocteau, waarin slechts bepaalde misbruiken bij de katholieke geestelijkheid worden gehekeld, het katholieke publiek dieper heeft geschokt en geërgerd dan het toneelwerk van Sartre Le Diable et le Bon Dieu, dat een volkomen atheïstisch stuk is. De oorzaken van deze paradoxale vaststelling zijn nogal gemakkelijk te achterhalen.

De eerste is dat het in het geval van Cocteau gaat om een werk van een als christen gereputeerd auteur, wiens aanvallen tegen de Kerk bij bepaalde mensen pijnlijke verrassing moeten wekken, terwijl de agressie van een atheïst als Sartre hen geenszins verbazen kan. De tweede is dat het stuk van Sartre eigenlijk slechts een abstract debat behelst over het bestaan van God: philosophische bespiegelingen gericht tegen een God, die meer als een ‘Dieu des philosophes’ dan als de levende God der Christenen kan gelden, kwetsen minder dan concrete aanvallen die gericht zijn op een levende Kerk, zelfs op de meest menselijke gebreken van haar geestelijkheid. De derde oorzaak van het heftig Cocteau-schandaal ligt wel in een situatie, waarop wij in deze kroniek al eens vroeger hebben gewezen: de speciale toestand van het Franse Katholicisme, waarin méér dan in enig ander land een afgetekende oppositie is waar te nemen tussen een strict conservatieve neiging en een tendenz naar hervorming op sociaal, politiek en wijsgerig gebied. Mauriac en Cocteau behoren in dit opzicht tot tegenovergestelde kampen, de eerste zeer conservatief, de tweede zeer vooruitstrevend. Cocteau, hoe twijfelachtig zijn houding ook in zekere opzichten zij, behoort tot hen die menen dat de liefde van de Christen voor de Kerk hem niet blind moet maken voor haar fouten. Dit is een opvatting die bij een groot deel der ‘vooruitstrevende’ Franse Katholieken heerst.

[p. 377]

Is alles in casu in die houding van Cocteau goed te keuren? Stellen wij, nogmaals, voorop: zijn stuk is zeker niet existentialistisch-Sartriaans. Maar, al heeft men dan ook geen reden om de gelovige goede trouw van Cocteau te betwijfelen, toch bespeurt men in zijn stuk onloochenbare tekenen van die geest van critische nuchterheid, die eigen is aan Sartre en zijn school. Juist door die geest én door de ‘toon’ heeft het werk bij de Franse Katholieken ergernis en ontstelling gewekt, en Cocteau heeft ongetwijfeld ongelijk dàt deel van het publiek ‘les bigots’ te noemen. Maar Mauriac van zijn kant heeft niet minder ongelijk wanneer hij zich gerechtigd acht aan Cocteau anti-katholieke bedoelingen toe te schrijven. God alleen kan hart en nieren peilen, en Cocteau heeft terecht zijn opponent het verwijt toegestuurd (hierin trouwens Sartre opvolgend) dat hij te dikwijls zich geroepen waant om op Gods rechterstoel plaats te nemen.

Er is nog dat leuke verhaaltje, dat de schrijver van Bacchus als argument gebruikte: er was eens een klein meisje dat kersen had gestolen en daar vreselijk berouw over had. Ze werd volwassen, bracht het zelfs tot oude vrijster, maar het verwijt dat ze die kersen eens had gegeten bleef in haar knagen. Eindelijk stierf ze en verscheen voor Gods rechterstoel, waar zij tot haar onthutsing van Hem de woorden te horen kreeg: ‘Je bent gered omdat je kersen gestolen hebt!’ Mauriac, zo beweert Jean Cocteau, zou er goed aan doen dit verhaaltje, afkomstig van een befaamd priester, te overdenken en er zich voortdurend aan te herinneren dat het oordeel van God voor ieder mens een onpeilbaar geheim moet blijven.