Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 97

[p. 237]

Plastische kunsten
Rik Slabbinck
door Jozef Muls

De meeste mensen stellen zich een kunstschilder voor als een speciaal soort vakman die, wanneer hij bijval geniet met zijn landschappen, bloemenstukken, stillevens, portretten of figuren-composities, eigenlijk gemakkelijk aan zijn geld komt.

Vakman is hij wel en menig zich kunstenaar wanend amateur zou van een goed huis- of gevelschilder heel wat kunnen leren. Hoe men een doek of paneel plamuurt b.v., hoe een glacis dient aangebracht, hoe men de verflagen uitstrijkt, daargelaten de kennis der materialen, die bij zovele artisten te kort schiet.

Met vakkennis maakt men echter nog geen kunstenaars. Het zijn fijn-toegeruste naturen die aan de drang gehoorzamen hun visie van de wereld weer te geven en hun eigen innigste wezen uit te drukken. Daartoe behoort een zeker genie en wanneer ik dat woord gebruik in betrekking tot Rik Slabbinck dan bedoel ik niet dat hij Rubens overtreft of Rembrandt evenaart. Ik noem ‘genie’, dat soort van geest of demon, die het lot van een mens beheerst en ‘geniaal’, wat uit eigen vinding en niet uit navolging geboren wordt.

Nu zou het verkeerd zijn daarbij te denken dat het geniale een gave is die de kunstenaar bij zijn geboorte heeft meegekregen. Er word al te lichtvaardig gesproken van een ‘dichter-bij-Gods-genade’. Het ‘poëta nascitur’ houd ik voor een vergissing van Horatius. Nagenoeg alles moet door inspanning veroverd worden. Het gaat daarbij niet zo zeer om de vlijt of de toewijding van de ambachtsman bij zijn taak, dan wel om de drang naar het volstrekte. Voor die drang zorgt de innerlijke demon. Zonder die drang is geen waarachtig kunstenaar denkbaar. Hij moet vervuld zijn van de hartstocht om in zijn werk slechts het allerbeste van wat hij in zich draagt tot uiting te laten komen. Dat aldoor gericht zijn naar het volstrekte maakt de ontwikkelingsgang van elk schilder zo eerbiedwaardig.

Zo is het dan met Rik Slabbinck vergaan. Er bestond veel kans dat hij een zijdeborduurder zou geworden zijn in de zaak van zijn vader, die wellicht met lede ogen heeft aangezien, hoe zijn zoon de vlaggen en kazuivels opgaf, om doeken met kleuren te bemorsen, want de eerste werken zijn doorgaans slecht en laten weinig verhopen.

[p. 238]

Zijn ontmoeting met Permeke heeft erover beslist. Luc Peire zal hem ook wel in zijn neiging tot schilderen aangemoedigd hebben. Het vaderhuis kan niet zonder invloed gebleven zijn. De tonen die daar elke dag gezocht werden voor standaarden en paramenten, moesten nu gecombineerd om in verfstoffen op het doek een wereld uit te bouwen. In de aanvang is dat gewoonlijk knoeien. Maar stilaan erkent de schilder een licht in zijn kleurbrij, gaan kleuren, vermengd, een toon voortbrengen, die een bijzondere klank heeft. Hij zag ook wat Permeke, wat Gust de Smet deden, maar voelde reeds vroeg dat hij het anders zou doen. Eenmaal verlost van het voorbeeld, kon hij rechtstreeks naar de natuur gaan die de bron is van alle inspiratie. Met de eigen visie van de werkelijkheid zou hij ook de eigen kleurgeving, de eigen manier van uitbeelden veroveren. Dat gaat het best door minder om een school of richting bekommerd te zijn dan om de eigen kunstmiddelen. Rik Slabbinck is doorgegaan met schilderen zonder nog naar andermans raad te luisteren.

Van het grootste belang in zijn ontwikkelingsgang is het moment waarop hij het sombere koloriet van Permeke, - dat wij thans kennen als het symbool van een donkere tijd, de eerste wereldoorlog en zijn nasleep, - prijsgaf voor verhelderde gezichten van de natuur en de mens. Gust de Smet had in zijn laatste en schoonste werken diezelfde picturale vernieuwing ondergaan.

In het landschap, ‘De Hoge Bomen’, van 1937, overheerst nog een tragische noot. De algemene warm-rode kleur van ‘De Terugkeer der Kudde’ uit 1943 is als een ochtendgloren dat de nieuwe tijd aankondigt.

De kleuren van het spectrum worden de basis-pigmenten van zijn palet. Hij zal ze van uit hun natuur-staat veredelen en tot een geestelijke matière verwerken. Hij volgt de les van Cézanne die zei: ‘Quand la couleur est à sa richesse, la forme est à sa plénitude’. Het is er hem voortaan om te doen door louter kleur, door zuivere schilderkunst zijn visie van de natuur weer te geven. Hij ziet de dingen vlak. Figuren en landschap wegen op het doek. Zij krijgen hun gewicht, hun densiteit door de kleurgeving zelf en niet door schaduwing die de illusie wekt van de plastische tastbare vorm. De figuren, de voorgestelde dingen treden niet buiten het tweedimensionale vlak. Zij krijgen geen kunstmatig reliëf. Het wordt weggewerkt in de gelijke schittering der kleur.

Slabbinck is mijlen ver van alle romantiek en sentimentaliteit verwijderd. Hij wil in de eerste plaats een goed schilderij maken. Hij denkt er niet aan het met gedachten te bezwaren. Hij is al te zeer in beslag genomen door de problemen van de schilderkunst zelf. Alle verhoudingen in acht genomen, doet hij soms denken aan Piero della Francesca. Hij heeft niet als de Italiaanse Meester van het Quattrocento, grote muurvlakken gevuld met monumentale figuren-composities, maar is evenals hij een vlakschilder, die aan zijn gestalten hun gewicht geeft door de kleur.

Dat valt vooral op in zijn zittende vrouwenfiguren. Zijn voorliefde gaat naar de monumentale rugmotieven. Die vertonen telkens een brede stabiele silhouet, zonder bijzonderheden van gelaatsdelen. Zonder enige bijkomstigheid

[p. *1]

De vrouw met de gele hoed, 1947.

[p. *2]

Portret van mijn vader, 1948.

[p. 239]

tekenen zij zich af op de effen, helder-gekleurde fonds. Het zijn soliede, kalme wezens. Wanneer zij even een gebaar maken, dan is het eenvoudig. Het zijn geen gecompliceerde naturen. Zij zijn niet bezwaard door een ingewikkeld gedachten-leven. Zij zijn wel niet gedachteloos, maar eerder vervuld van een rustige gemoedsbeweging. Zonder angst of argwaan, zonder hartstocht kijken zij voor zich uit. Wij zien het type van de gezonde, evenwichtige Vlaamse vrouw. Indien zij iets vertolkt, dan is het de eenvoudige grootheid van het huiselijk leven. Maar wij staan in de eerste plaats voor schilderachtige verwezenlijkingen.

Kleur is de zinnelijke realiteit zijner figuren. Er gaat lichtkracht uit van het banaan-geel torso van de ‘Jonge Vrouw’, met witte lendedoek op rode achtergrond, uit de rose ‘Eva’ op gele wand, uit het blonde rugmotief van ‘Mej. Van de Weyer’ met het donkere haar en het afgezakte schalie-blauw en rose kleed op helder-groene fond. Al deze gestalten, zonder enige schaduwing, doen aan als lichtschijnen en de gelaten als verhevigde kleur-trilling in een atmosferische ruimte. Want de achtergronden vormen geen afsluiting. Zij zijn stralend en doorzichtig.

Alhoewel de kleur zoals wij reeds zagen, volheid en zwaarte aan de figuren leent, blijft het schilderij toch vlak. De portretten en de vrouwen-bustes, met de handen op het voorplan of op een stoelleuning, zijn als het ware uit achter elkaar geschoven lagen samengesteld die evenwijdig lopen met de achtergrond.

Slabbinck is niet van meet af aan tot die gelukkige verwezenlijkingen gekomen. Het is bij hem geleidelijk toegegaan. Wanneer het ‘Portret van zijn Moeder’ uit 1938 nog geschaduwd is, dan is dat van zijn ‘Vader’, tien jaar later, zuiver schilderkunstig behandeld. Slechts hoofd en handen vertonen nog enig reliëf. De binnentekening van het gelaat is tot een minimum herleid. Rose licht het gezicht uit de parel-grijze fond. Al de vrouwen-bustes, de ‘Kleine Henk’, de mooie ‘Eva’, de stil-levende ‘Atelier-figuur’ zijn geen rond- en bol-gevormde delen van het schilderij, maar massa's van tedere kleur, die uit de lichtende wand opleven.

Voor zijn landschappen vond Slabbinck zijn gading in ‘Het Vlakke’ van Vlaanderen, waar hij woont. De ruimte wordt er gesuggereerd niet door enig heldonker, maar door het alom verstrooide licht. Wij ervaren de naar alle kanten stralende eindeloosheid van de openluchtschilder.

In ‘Blijde Zomer’ van 1950 doen de nauwelijks aangeduide, in de horizontlijn verzwindende huisjes, de afstand aanvoelen. De geleidelijke degradatie van de gele toon der aarde, met het paarse van de weg en het groen der gracht tot een subtiele harmonie vervloeiend, gaat op onnaspeurbare wijze over in de lichter gele toon van de hemel en verwezenlijkt, zonder enige mijlpaal in de vlakte, een volmaakt lucht-perspectief.

De ‘Oogst’ van 1941 is uit twee gelijke vlakken, voor aarde en lucht, opgebouwd. De woelige zee van het koren is een bruisen van geel, waarboven de hemel strak uitgespannen staat. Hoe eenvoudig het schilderij ook samengesteld weze, wij voelen de ruimte aan en haar eindeloosheid wordt nog ver-

[p. 240]

hoogd door het klein figuurtje, worstelend door de verwaaiende halmen.

Slabbinck verwekt met hetzelfde minimum van schilderkunstige middelen, het openluchtige, het onmetelijke in stukken als ‘Klein Zeegezicht’ van '44 en ‘Naar de Kust’ van '48. Hij ervaart telkens de natuur als kleurverschijning, als lichttrilling. Het gevoel van de kunstenaar, niet de waargenomen werkelijkheid, bepaalt de kleurakkoorden. De tastbaarheid der vormen, wordt opgelost in de picturale toonrealiteit der van licht doorstroomde ruimte. Nergens wordt de blik gehinderd door harde contouren. Bomen, huizen, mensen maken deel uit van het kleurenvlies, waardoor wij heen blikken. De totale harmonie wordt telkens uit een veredeld schoonheidsgevoel geboren en verhoogt de luister van het alom-verspreide licht.

Bij de interieurs krijgt men een zelfde indruk van openluchtigheid. De kamer met de ‘Lezende Vrouw’ is met de ruimte daarbuiten verbonden zonder enige onderbreking in de doorlopende atmosfeer van klaarheid. De warmste kleuren, - geel, rood, met wat vuil wit en schalieblauw - heersen binnenshuis. Over het raamkozijn is de tuin een gloeiend-gele strook. Een rose geveltje wordt een lichtpunt naast het groen der verre velden en het diep-blauw van de hemel. Er valt hierbij op te merken dat de kleuren niet samentreffen met de geziene dingen. Zij worden gecomponeerd in het schilderij zo, dat zij elkaars intensiteit verhogen. Geen enkele schaduw in een kamerhoek komt die kleurenweelde verminderen.

De ‘Stillevens’ ook zijn gezien in de luchtcubus der kamerruimte, waar zij zich bevinden. Zij maken deel uit van haar vlak-compositie. Door de kleurgeving krijgen de stoffelijkheden, - een tafelkleed, een citer, een koffiepot, - hun tastbare realiteit en tegelijk is de aard van elke matière juist aangevoeld. Door hun opstelling rukken de dingen de blik in de diepte, zó dat hier ook het openluchtige aanwezig is en wij geen enkel ogenblik het gevoel krijgen van wanden die de kamer afsluiten, want zij geven licht.

De tentoonstellingen die wij deze laatste tijd van Slabbinck te zien kregen te Brugge, in de Galerij ‘Unicum’ en te Brussel in het Paleis voor Schone Kunsten, hebben ons veel nieuw werk gebracht. Het laat zich aanvoelen hoe de kunstenaar een buitengewoon vruchtbare tijd doormaakt. Het wil mij voorkomen alsof zijn koloriet nog aan intensiteit gewonnen heeft.

De ‘Hoeve bij Avond’ verheft een dak van kraprood op het kobaltblauw van de hemel met een streep rose, kabbelende wolkjes, in avondgloor. Het voorplan is van het helderste groen. ‘Winter’ vertoont een lucht van parelmoer en de witte pelder over de aarde is van brons-groen doortrokken. Ik heb intieme gevoelige stukjes gezien als ‘De Wieg’ met kleine Henk in het rose ochtendlicht, of ‘Magda’ met de bruine haren en het lichtend gezicht op gele fond, aan het kousen-breien. Het stuk ‘Lente’ is een blije harmonie van helder-groen gras, wit van bloeseming en blauw van hemel. ‘Zomer in de Polder’ vertoont een voorplan van oranje tegen een grijs-groene lucht. Het ‘Stilleven’ uit het Museum te Gent laat ons een atelierhoekje zien, waar een tafeltje met rood kleed staat op een vloer van oranje-geel. Op een ander

[p. 241]

stilleven ligt een ‘Marokkaanse Kruik’, in gebrande oker, op een tafeltje met geel kleed op een bloed-rode vloer.

Slabbinck zou met de woorden van Vincent van Gogh kunnen zeggen: ‘thans begin ik naar eigen welbehagen te kleuren, ik overdrijf het blond der haren, neem oranje, chroom, citroen-geel en achter het hoofd, in plaats van de banale kamerwand, schilder ik de eindeloosheid. Ik schilder de eenvoudigste achtergrond met het rijkste blauw, zo hevig als het palet maar kan bieden. Het blonde lichtende hoofd werkt op het rijke blauw als een ster aan het azuur van de hemel’.

Het is gebleken uit de laatste tentoonstellingen dat Rik Slabbinck ook een uitstekend portretschilder is. Wij zagen de levendig-frisse verschijning van zijn vrouw in wit zomerkleed, het gelaat omlijst door de gele met rood afgeboorde stroohoed op schalieblauwe fond. Wij zagen het karaktervolle hoofd van de dichter Vercammen, oplichtend uit een achtergrond van grijsgroen, met het tempermes vlak uitgestreken en het onvergetelijk gelaat van Stijn Streuvels, taai en pezig in zijn eerbiedwaardige ouderdom. Als meest-monumentale beeltenis trof mij de ‘Vrouw in Zetel’, levensgroot, in rood-met-wit japon, heerlijk uitkomend op de zwarte divan, tegen de gele achtergrond. De carnatie van het gelaat en de schouders is baksteen-rood, het hoofd leunt achterover, met rustig in slaap geloken ogen. De figuur ademt. Wij krijgen een indruk van warme zomerweelde.

Zo heeft Slabbinck dan zijn stijl veroverd, die zijn allerpersoonlijkste uitdrukking is. Wij kunnen zijn schilderijen voortaan uit honderd andere erkennen. Hij gaf een nieuwe picturale zin aan het uitzicht der dingen. Er is in zijn werk niets van het brutale van een Permeke, noch van het soms willekeurig gedeformeerde van een Gust de Smet. Rik Slabbinck is werkelijk van Brugge. Hij zet een eeuwenoude traditie voort van rust, stilte, voornaamheid, evenwichtigheid, waaraan de Vlaamse Primitieven ons hebben gewoon gemaakt. Men kan van Brugge zijn zonder Van Eyck of Memling te copiëren.

Het nieuwe dat hij bracht is nu reeds door een élite als schoonheid erkend. Ik kan mij echter voorstellen dat het nog menigeen verrassen zal. De schilders leren ons zien, maar het vraagt tijd om door hunne ogen te zien. De meeste mensen geraken maar pas vertrouwd met de voorstelling ener voorgaande generatie wanneer zij reeds werd ingehaald. Zij bewegen niet in het tempo der kunst-beweging. Hun traagheid verhindert hen het nieuwe dat zich aanmeldt te aanvaarden. Zij erkennen de gedaanteverandering niet die de wereld intussen onderging in de visie van een nieuw en oorspronkelijk schilder. Het verandert voortdurend. Heel de kunsthistorie is daar om het ons te leren. Laat er ons om denken vooraleer te veroordelen of schokschouderend voorbij te gaan. Laat er ons vooral om denken, in deze tijd van universele vernieuwing, dat het niet meer gaat om natuurgetrouwe wedergave.

Het gaat om het beschilderde doek. Men kan niet spreken van schilderkunst zonder van kleuren te spreken. Cézanne heeft het juist gezegd dat de logica van de kleur anders is dan de logica van de geest. De schilderkunst is niet

[p. 242]

zozeer wedergave van bekende dingen, maar veeleer uitdrukkingsmiddel van menselijke grootheid die de wereld herschept. Hij weet wat hij doet wanneer een schilder een heel leven besteedt aan de volmaking zijner kunstmiddelen.

Wij hebben getracht het jonge frisse werk van Slabbinck te verklaren en bij een ruimer publiek in te leiden. Maar ik geloof dat het een geheim zal blijven hoe een goed schilderij ontstaat. De schilders kunnen het ons niet zeggen. Spreken en schrijven is niet hun zaak. Zij kunnen alleen maar schilderen. Dat is veel en veel meer dan men denkt. Want zij willen noch min noch meer dan de voorstelling van de wereld veranderen en naast de bestaande schilderijen er andere zetten die nog niet bestaan.

Het heeft eigenlijk niet zoveel belang dat wij secuur zouden weten hoe een goed schilderij ontstaat. Dat proefondervindelijk onderzoek is voor de kunstkritiek bijzaak. Zij heeft te oordelen over het resultaat, de nieuwe schepping zelf.

De grote verdienste van Slabbinck is dat hij zonder versagen zijn kunstenaarschap heeft verdiept. Hij heeft zijn eigen uitdrukkingsmiddelen gevonden. Hij is zich zelf. Hij bestaat.